در قسمت زیر، به نظریه پرسش – پاسخ(IRT)، به همراه مفروضات، مفاهیم اساسی و مدل­های آن اشاره می­ شود. مطالب آن از منابع جزوه کلاسی فلسفی نژاد (۱۳۹۱)؛ همبلتون و همکاران (ترجمه­ی فلسفی­نژاد، ۱۳۸۹)؛ امبرتسون و رایس (ترجمه­ی شریفی و همکاران، ۱۳۸۸)؛ ستاری (۱۳۸۲) و بیکر (ترجمه­ی هومن و عسگری، ۱۳۸۱) گرفته شده است.
نظریه پرسش – پاسخ(IRT)
نارسایی­های نظریه کلاسیک موجب شد از سال ۱۹۸۰ به بعد به طور چشمگیری از نظریه پرسش – پاسخ (IRT) استفاده شود. به­طوریکه این نظریه به سرعت به صورت خطوط فکری پایه­ های نظری اندازه ­گیری درآمده است. نظریه پرسش – پاسخ چارچوب مفیدی را برای حل مسائل متنوع و گسترده اندازه ­گیری فراهم می ­آورد. نظریه پرسش – پاسخ که به عنوان نظریه صفت مکنون نیز معروف است، اندازه ­گیری مبتنی بر مدل است که بر اساس آن سطح توانایی آزمودنی از روی پاسخ­های او به سوالات آزمون برآورد می­ شود. این نظریه مجموعه ­ای از مدل­های ریاضی و آماری است که برای تبیین رابطه تابعی میان صفت زیربنایی مورد سنجش که غالباً توانایی^[۸۶] است و احتمال پاسخ صحیح به سوال به کار می رود. این نظریه توانسته است برای طراحی و تحلیل آزمون­های روانی و تربیتی مفید واقع شود و مواردی از قبیل سنجش انطباقی^[۸۷]، کنش افتراقی سوال^[۸۸]، همترازسازی^[۸۹] نمرات آزمون­ها و ایجاد بانک سوال از کاربردهای با ارزش این نظریه محسوب می­شوند.

( اینجا فقط تکه ای از متن پایان نامه درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )

مفروضات نظریه پرسش – پاسخ
از آنجا که نظریه پرسش – پاسخ مبتنی بر مدل است، بنابراین پیش فرض­های مدل باید برقرار باشد تا بتوان از آن استفاده کرد. اگر پیش­فرض­ها برقرار نباشند،CTT بهتر از IRT است اما در صورت برقراری مفروضات، IRT ابزار قدرتمندی است که به نتایج معتبر و دقیق­تری منجر می­ شود که از نظریه کلاسیک با مفروضات ضعیف بر نمی­آید. در اینجا به دو مفروضه زیربنایی این نظریه اشاره می­ شود.
تک بعدی بودن^[۹۰]
تک بعدی بودن یک آزمون اشاره دارد به اینکه سوالات آزمون فقط یک توانایی را اندازه بگیرد. هر چند این مفروضه نمی­تواند به طور کامل رعایت شود و آزمونی ساخته شود که صد در صد خالص باشد و فقط یک ویژگی را بسنجد، زیرا عواملی همچون؛ دانش فهم سوال، پیدا کردن سرنخ ها، انگیزش، اضطراب و خستگی آزمودنی عملکرد آزمودنی را متأثر می­سازد. با این وصف آنچه در این میان اهمیت دارد، این است که هر آزمون یک توانایی غالب را بسنجد. برای آزمودن تک بعدی بودن یک آزمون از تحلیل عاملی استفاده می­ شود.
استقلال موضعی^[۹۱]
معنی استقلال موضعی آن است که با ثابت نگه داشتن توانایی­هایی که عملکرد در آزمون را تحت­تاثیر
قرار می­ دهند، پاسخ­های آزمودنی­ها به هر زوجی از سوالات به لحاظ آماری ناهمبسته­اند. به طور ساده این بدان معنی است که توانایی­های مشخص شده در مدل، تنها عواملی هستند که عملکرد آزمودنی در تست را تحت­تأثیر قرار می­دهد. این مجموعه توانایی­ها، فضای مکنون کامل^[۹۲] را معرفی می­ کنند. وقتی مفروضه تک بعدی بودن برقرار است فضای مکنون کامل، تنها عبارت از یک توانایی است. طبق این مفروضه، عملکرد فرد در یک سوال نباید تحت­تأثیر عملکرد فرد در سوالات دیگر باشد. هر تک بعدی بودن، بیانگر استقلال موضعی است ولی عکس آن صادق نیست. با این وصف، استقلال موضعی می ­تواند در مورد داده ­های چند بعدی نیز به کار رود. در شرایطی که فضای مکنون کامل (تک بعدی یا چند بعدی) معین باشد، استقلال موضعی می ­تواند برقرار باشد.
معرفی مفاهیم اساسی در نظریه پرسش – پاسخ
خم ویژه سوال^[۹۳] (ICC)
برای هر سطح از توانایی، با بهره گرفتن از معادلات ریاضی می توان احتمال پاسخ صحیح به سوال (احتمال موفقیت) را محاسبه کرد که آن را با نماد نشان می دهند. خم ویژه سوال که مبنای زیر­بنایی نظریه پرسش – پاسخ است، منحنی Sشکلی است که در یک پیوستار عمودی و افقی، رابطه تابعی احتمال موفقیت در سوال () و تواناییرا به تصویر می­کشد. هر یک از سوالات آزمون، دارای یک خم ویژه سوال است. ناگفته نماند که هر آزمون نیز دارای یک خم ویژه آزمون^[۹۴] است که به آن (TCC) گفته می­ شود. بنا به مدل بکار رفته، خم ویژه سوال دارای ویژگی­هایی است که برای توصیف آن به کار می­رود. این ویژگی­ها در قالب پارامترهای سوال و پارامترآزمودنی شرح داده می­ شود.
پارامتر­های سوال
پارامتر دشواری سوال: این پارامتر جایگاه سوال را در مقیاس توانایی مشخص می­ کند. به آن پارامتر مکانی هم گفته می­ شود و آن را با نماد نشان می­ دهند. ، نقطه­ای بر روی پیوستار توانایی است که در آن احتمال پاسخ صحیح به سوال برابر با ۵/۰ باشد (در مدل­های یک و دو پارامتری). دامنه نظری این پارامتر بین است، اما در عمل آن را در محدوده­ ۲- تا ۲+ در نظر می گیرند. هر چه مقدار
بزرگتر باشد، سوال سخت تر است. سوالات سخت، در قسمت منتهی الیه راست مقیاس توانایی قرار
می­گیرد و سوالات آسان در منتهی الیه چپ مقیاس توانایی واقع می­ شود.
پارامتر تشخیص^[۹۵] سوال
پارامتر تشخیص سوال به قدرت سوال در تشخیص و تفکیک افراد با سطح توانایی بالا و با سطح توانایی پایین اشاره دارد. این پارامتر را که با نماد نشان می­ دهند، متناسب با شیب خم ویژه سوال در نقطه بر روی مقیاس توانایی است. و بیانگر این نکته است که با تغییر سطح توانایی، احتمال موفقیت در سوال با چه سرعتی تغییر می­ کند. زمانی به بیشینه مقدار خود می­رسد که سطح توانایی برابر با دشواری سوال باشد. هر چه شیب خم زیادتر باشد، سوال از قدرت تشخیص بالاتری برخوردار است. دامنه نظری این پارامتر می ­تواند بین ∞- تا ∞+ باشد ولی در عمل معمولاً از ۰ تا ۲ تغییر می­ کند.
پارامتر حدس^[۹۶] سوال
در برخی آزمون­ها بویژه آزمون­های عینی، آزمودنی بدون اطلاع از دانش مورد سنجش و از طریق حدس، اقدام به پاسخ­گویی صحیح سوال می­ کند. در چنین شرایطی گفته می­ شود پارامتر حدس در پاسخگویی فرد دخیل است. این پارامتر را که با نماد نشان می­ دهند، به آن مجانب پایین نیز گفته می­ شود. به این مطلب اشاره دارد که آزمودنی­های با سطح توانایی پایین توانسته ­اند به سوالات نسبتاً دشوار، پاسخ صحیح بدهند. به بیان دیگر این پارامتر برای تبیین عملکرد آزمودنی­های با سطح توانایی پایین به کار می­رود. قابل ذکر است که میزان این پارامتر، به عنوان تابعی از سطح توانایی تغییر نمی­کند. از این رو، احتمال موفقیت در سوال برای آزمودنی­های با توانایی بالا و توانایی پایین، یکسان می­باشد. در آزمون­های تشریحی که پاسخ سوال توسط آزمودنی تهیه می­ شود، میزان پارامتر تقریباً برابر می­باشد. در مقابل در آزمون­های چندگزینه­ای­، مقدار بزرگتر از است. در آزمون­های اخیر به دلیل حرفه­ای شدن طراحان سوال، میزان از مقدار پاسخ تصادفی و حدسی آزمودنی­ها (،تعداد گزینه ها) کوچکتر است. دامنه نظری این پارامتر بین تا است، اما در عمل معمولاً در محدوده­ ۰ تا ۳/۰ قرار می­گیرد.
پارامتر آزمودنی
پارامتر آزمودنی بیانگر مقدار خصیصه مکنون در فرد یا جایگاه وی در مقیاس توانایی است که عملکرد آزمودنی را در پاسخگویی به سوالات آزمون متأثر می­سازد. هدف اصلی بیشتر اندازه ­گیری­های روانی و تربیتی پاسخ­گویی به این سوال است که یک فرد معین تا چه حد دارای این صفت مکنون است. پارامتر آزمودنی را بیشتر در قالب اصطلاح کلی توانایی به کار می­برند. پارامتر توانایی را با نماد () نمایش می­ دهند. این پارامتر بر روی یک مقیاس پیوسته قرار می­گیرد که دامنه نظری آن بین ∞- تا ∞+ می­باشد و در عمل دامنه ۳- تا ۳+ را برای آن در نظر می­گیرند.
ویژگی نامتغیر بودن^[۹۷] پارامترها
ویژگی نامتغیر بودن تنها در صورت برازش کامل مدل با داده ­ها برقرار است و هرگز نمی­تواند به معنای دقیق مشاهده شود، بنابراین، می­توان “درجه­” نامتغیر­پذیری موجود را سنجید. ویژگی نامتغیر بودن پارامتر­­های سوال حاوی این مطلب است که پارامتر­های سوال وابسته به سطح توانایی آزمودنی­ها نیست و در گروه ­های نمونه با سطوح مختلف توانایی، مقادیر آن یکسان است. همچنین، ویژگی نامتغیر بودن پارامتر­های آزمودنی به این نکته اشاره دارد که پارامتر­های آزمودنی( پارامتر­های توانایی) از سوالات آزمون مستقل هستند.
مدل ها در نظریه پرسش – پاسخ
برای بررسی داده ­های دو ارزشی، مدل­های متعددی در IRT وجود دارد اما انتخاب یک مدل بر پایه ملاحظات نظری و تجربی توسط کاربر صورت می­گیرد. مدل های IRT را می­توان بر حسب اینکه یک تتا همراه با ویژگی­های سوال برای تبیین فضای مکنون متغیر مورد بررسی کافی باشد یا نه، به مدل های تک بعدی و چند بعدی تقسیم نمود. همچنین مدل­های IRT را می­توان برحسب تعداد پارامتر­های سوال، طبقه ­بندی کرد که در این صورت مدل­های یک پارامتری، دو پارامتری، سه پارامتری و چهار پارامتری را در بر می­گیرد. علاوه بر این، مدل­ها را بر اساس شکل داده ­های پاسخ به مدل­های دوارزشی و چند ارزشی تقسیم ­بندی می­ کنند. در مدل­های دو ارزشی، پاسخ سوال به دو صورت صحیح یا غلط (۱ و۰) می­باشد و در مدل-های چند ارزشی، هر پاسخ مقدار نمره­ی متفاوتی دارد. یکی دیگر از ملاک­های طبقه ­بندی مدل­ها در IRT، نوع مدل ریاضی بکار رفته است که این حالت، مدل­های اجایو نرمال و مدل­های لوجیستیک^[۹۸] (مدل­های منطقی) را شامل می­ شود. هر چند در آغاز پیدایش IRT از منحنی اجایو نرمال بسیار استفاده می­شد منتهی به دلیل پیچیدگی این مدل که مستلزم انتگرال­گیری است، امروزه از مدل­های اجایو لوجیستیک (منطقی) به سبب سهولت محاسبه، بیشتر استفاده می­ شود. با وارد کردن عامل مقیاس (D) در مدل­های اجایو لوجیستیک، احتمال­های به دست آمده از این مدل بسیار نزدیک و مشابه احتمال­های به دست آمده از مدل­های اجایو نرمال است؛ به­طوریکه اختلاف آنها به کمتر از ۰۱/۰ می رسد. در قسمت زیر، به معرفی و تشریح مدل­های معروف لوجیستیک برای داده ­های دو ارزشی (مدل­های تک بعدی) پرداخته می­ شود.
مدل­های پرسش – پاسخ لوجیستیک برای داده ­های دو ارزشی
مدل یک پارامتری^[۹۹]
ساده­ترین مدل IRT است که البته با بیشترین گستردگی بکار گرفته شده است. این مدل را با نماد (۱PL)
نمایش می­ دهند و به افتخار ایجاد کننده­ آن، به آن مدل راش نیز می­گویند. مدل اولیه راش و مدل یک پارامتری، هر دو دارای ویژگی­های مشابهی هستند و از نظر ریاضی نیز یکسانند. با این وجود تفاوت­هایی نیز دارند. خم ویژه سوال در این مدل از طریق معادله زیر محاسبه می­ شود:
= ()
() : احتمال پاسخ صحیح آزمودنی با توانایی () که به طور تصادفی انتخاب شده است به سوال i
b : پارامتر دشواری
() : پارامتر توانایی
e: مبنای لگاریتم طبیعی که مقدار آن برابر ۷۱۸/۲ است
D : عامل مقیاس است. برای نزدیک کردن تابع لوجیستیک به تابع اجایو نرمال در نظر گرفته می­ شود که مقدار آن برابر ۷/۱ است.
در این مدل، ICC ها موازی هستند و فقط از نظر مکانی با هم متفاوت هستند. به بیانی دیگر در این مدل فرض می شود که تنها توانایی آزمودنی­ها و دشواری سوال، عملکردشان را متأثر می­سازد. همچنین، فرض می­ شود تمام سوالات پارامتر تشخیص یکسانی دارند. و نیز مجانب پایینی ICC، یعنی © برابر با ۰ است.
مدل دو پارامتری^[۱۰۰]
این مدل را با نماد (۲PL) نشان می­ دهند. تنها تفاوتی که مدل دو پارامتری با مدل یک پارامتری دارد، وجود پارامتر تشخیص در این مدل است. در مدل دو پارامتری چون سوالات دارای قدرت تشخیص متفاوتی هستند، بنابراین پاسخ دادن به هر سوال اهمیت متفاوتی در توانایی و نمره کل فرد دارد. احتمال پاسخ صحیح به سوال در این مدل از طریق معادله زیر برآورد می­ شود:
= ()
در این مدل بیانگر پارامتر تشخیص است. سایر نماد­های به کار رفته در این مدل همان نماد­های مدل یک پارامتری است. ICC ها در این مدل هم از نظر جایگاهشان در مقیاس توانایی و هم از نظر شیب با هم تفاوت دارند. ICC ها ممکن است همدیگر را قطع کنند که این پیامد داشتن شیب­های متفاوت است. به این علت که در مدل­های یک پارامتری و دو پارامتری، عامل حدس وجود ندارد، این مدل­ها برای سوالات تشریحی یا باز پاسخ مناسب هستند.
مدل سه پارامتری^[۱۰۱]
با تغییری که توسط برن بام^[۱۰۲] ( ۱۹۶۸) در مدل منطقی دو پارامتری ایجاد شد، پارامتر حدس نیز به دیگر
پارامتر­ها افزوده گردید. معادله ریاضی این مدل (۳PL) به این صورت است:
c + = ()
C در این مدل بیانگر پارامتر حدس (مجانب پایین) است. در مدل سه پارامتری، همه پارامترهای سوال دخالت دارند و ICC ها در این مدل نه تنها از نظر مکان و شیب، بلکه از نظر مجانب پایین © نیز با هم تفاوت دارند. به دلیل وجود پارامتر حدس، انتهای پایین خم ویژه سوال در این مدل صفر نیست بلکه برابر با مقدار c است. از این رو در این مدل پارامتر دشواری سوال، نقطه ای در مقیاس توانایی است که احتمال پاسخ صحیح در آن برابر میانگین (c و۱) باشد. این مدل برای سوالات بسته پاسخ که آزمودنی­ها با بهره گرفتن از عامل حدس می­توانند به جواب برسند، بسیار مناسب است.
نظریه تعمیم­پذیری در مقابل نظریه کلاسیک آزمون
برنان (b2010) از شباهت­های دو نظریه­ تعمیم­پذیری و کلاسیک آزمون به موارد زیر اشاره می­ کند؛ هر دو نظریه نمره واقعی (یا جهان) را به عنوان یک ارزش مورد انتظار از نمرات مشاهده شده تعریف می­ کنند. هر دو نظریه به وضوح خطاهای اندازه ­گیری تصادفی را شامل می­شوند و مفاهیم اعتبار( یا تعمیم­پذیری) در هر دو نظریه به خوبی تعریف شده است.
این دو نظریه به رغم شباهت­هایی که دارند، تفاوت­های بسیار مهمی نیز دارند که در زیر به شرح مواردی از آن پرداخته می­ شود.
چارچوب مفهومی : GT نسبت به CTT چارچوب مفهومی قدرتمند­تری دارد که منجر به برطرف کردن
تعدادی از تناقضات آشکار در چند بحث CTT از اعتبار شده است. دو ویژگی مهم GT که به حل تناقضات