«صائب به اندازه تمام مردم دنیا فکر کرده است» و ادامه می‌دهد «تنوع مضامین شعر او به اندازه تعدادبیشمار اشیاء و مناظر طبیعت و صفات و حالات و کیفیات روحی و غرائز انسانی است». دکتر عباس زریاب خویی، دانشمند هم‌زمان ما، عامل پیدایی این ویژگی شخصیت بخشیدن به اشیاء، در سبک شاعران دوره‌ی صفوی به ویژه در سروده‌های صائب و پیروان او، را آمیختگی فکر عرفانی مکتب وحدت وجود این عربی با تفکر فلسفی خاص هندی‌ها می‌داند. .(دلیری مالوانی، ۱۳۸۱: ۲۳۲-۲۳۰).
۳-۶ محتشم کاشانی
شمس الشعرا کمال الدین محتشم کاشانی یکی از سرایندگان توانای عصر صفوی و بزرگ‌ترین مرثیه سرای خاندان پیامبر اکرم (ص) در تاریخ ادب ایران است. پدرش (خواجه میر احمد کاشانی)، از ثروتمندان کاشان و اصلش از نراق بود و به شغل پارچه فروشی اشتغال داشت. خود نیز شغل بزازی را از پدر به ارث برد، و همراه با آن، فن شاعری را در خدمت (مولانا صدقی استرآبادی)، تمرین نمود و به تدریج از بزرگ‌ترین شاعران زمان خود گردید. مولانا محتشم با سرایندگان بزرگ همزمان خود، همچون وحشی بافقی ضمیری اصفهانی و حیرتی تونی، مشاعره و دوستی داشت، و شاعرانی مانند مولانا حاتم کاشانی (در گذشته به سال ۹۹۷ ه. ق)، مولانا نوعی خبوشانی سراینده مثنوی سوز و گداز و( در گذشته به سال ۱۰۱۸ه) و مولانا محمد باقر خرده کاشانی (درگذشته به سال ۱۰۳۸ ه) و ظهوری ترشیزی از محضر پرفیض او کسب شاعری نمودند. شهرت اصلی این شاعر استاد، به خاطر سرودن اشعاریست که در مرثیه حضرت سیدالشهدا (ع) به نظم کشیده است، درعین حال نباید، مقام بلند او را در سرودن قصیده‌های سنگین و غزل‌های آهنگین ندیده گرفت. وفات این سراینده‌ی توانا به سال ۹۹۶ ه در کاشان روی داد و آرامگاه او در همین شهر واقع است.
۳-۶-۱ مقام شاعری محتشم
از دیدگاه همه‌ی پژوهشگران همزمان با محتشم کاشانی وی یکی از ارکان شعر فارسی در دوره‌ی صفویه است؛ که برخلاف بسیاری از شاعران همزمان خود، حاضر نشد برای فروش سخن خود به دربار شاهان و امیران هند پناه ببرد و ستایشگر بیگانگان باشد. برای اینکه به عظمت مقام او در بین دانشوران همزمان او پی ببریم، بخشی از مقدمه دیوان او را که به وسیله یکی از شاگردانش بهنام (تقی الدین محمد کاشانی) مؤلف تذکره (خلاصه الاشعار و زبده الافکار) نوشته شده است، با هم می‌خوانیم:
(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت nefo.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))

«فضلای زمان و شعرای جهان او را استاد علی الاطلاق خوانده‌اند، و اعاظم دوران خدمتش را ملک‌الشعرا نوشته‌اند، بسیاری از علما و شعرا، چه در حین حیات، و چه در زمان وفات، زبان به مدح آن جناب گشودند، و در توفق بر امثال و اقران توسل به ستایش وی نمودند (به نقل از کتاب مکتب وقوع در شعر فارسی)؛ و میر عبدالرزاق خوافی درباره مقام شاعری او چنین نوشته است:
«صنایع و بدایع شعری که در اشعار وی مندرج است در کلام هیچ‌یک از اقران وی یافت نمی‌شود. به اتفاق کلامش پر طمطراق واقع شده اگر چه پاره‌ای غزل‌هایش به واسطه بعضی چیزها عذوبت ندارد اما قصایدش همگی در کمال متانت وجود تست و صاحب عیاران دارالملک سخنوری او را خاقانی ثانی گفته‌اند (۱۳۸۷: ۴۱۳)».
و آقای دکتر صفا عقیده دارد:
«محتشم در شعر و نثر پیرو استادان پیشین است و چنان است که می‌خواهد شیوه‌ی شاعران پیشین از سده هشتم را در قصیده‌های خود تجدید کند و اگر چه در بعضی از بیت‌ها چنانکه باید از عهده‌ی این پیروی برنیامده ولی در بسیاری دیگر گام‌های خود را به قدم‌های استوار آنان نزدیک ساخته است». (صفا، ۱۳۷۰: ۷۹۵).
کلیات اشعار محتشم، پس از مرگ وی بنابر وضعیت او بدست شاگردش تقی الدین محمد کاشانی، در پنج کتاب شعر و دو کتاب آمیخته از نظم و نثر، بدین گونه تدوین گردید:
صبائیه، شامل شعرهای دوران نوجوانی محتشم.
شبابیه، شعرهای دوران جوانی او
شیبیه، شعرهای زمان پیری او
ضروریات، دربردارنده‌ی ماده تاریخ‌ها
معمیات، شامل معماها
جلالیه
نقل عشاق، شامل غزل‌هایی درباره‌ی شیدایی شاعر، همراه با نثری شاعرانه و تعبیراتی ادیبانه.
۳-۶-۲ ممدوحان محتشم
۱- حضرت ختمی مرتبت: مولانا محتشم که شاعری متدین بود، قصیده‌ای ۴۲ بیتی در مدح حضرت رسول (ص) و با ردیف (آفتاب) سروده، که این بیت‌ها از آن قصیده است:

۲- مولای متقیان
۳- شیخ عبدالعال
۴- شاه تهماسب اول
۵- شاه اسماعیل دوم پسر و جانشین تهماسب
۶- سلطان محمد خدابنده
۷- پدر شاه عباس و جانشین شاه اسماعیل دوم
۸- شاهزاده شهید حمزه میرزا
۹- پریخان خانم دختر قدرتمند شاه تهماسب
۱۰- محمد شاه پادشاه دکن
فصل چهارم
تصاویر و عناصر مذهبی در شعر شاعران برگزیده عهد صفوی
(عرفی شیرازی، طالب آملی، محتشم کاشانی، صائب تبریزی و کلیم کاشانی)
۴-۱ مقدمه
«در ایران بعد از اسلام شاعری را سراغ نداریم که در اشعار خود تحت تأثیر داستان‌های مذهبی قرار نگرفته باشد و یا اشاره‌ای به اسطوره‌های مذهبی نداشته باشد. این نکته قابل توجه است که لطیف‌ترین حادثه‌ها را می_توان در اسطوره‌های مذهبی یافت^[۲]». (ده بزرگی، ۱۳۵۶: ۲۶). «از آن روی که سبک هندی در ادبیات فارسی با نازک خیالی‌های خاص همراه است، مضمون قصه‌های مذهبی شکل و رنگ دیگری به خود گرفته است به خصوص در شعر صائب تبریزی، در شعر این شاعر (صائب) برای ارسال مثل که از ویژگی‌های سبک هندی است از اسطوره‌های مذهبی مدد گرفته شده است اما محتوای قصه‌ها صبغه‌ای دیگر یافته است». (ده بزرگی، ۱۳۵۶: ۲۷).
در آثار پنج شاعر معروف سبک هندی میتوان اصطلاحات و تصاویر ادبی مذهبی را یافت امّا نکتهی مورد بحث اینجا است که اگر منظور از عناصر مذهبی، عناصر و اصطلاحات مختص به دین اسلام باشد پس نتیجه کار و نتیجهی تحقیق فقط به اصطلاحات و عناصر و شخصیت های مذهبی اسلام از ظهور اسلام و بعثت حضرت محمد (ص) و بعد از آن امامت حضرت علی (ع) تا دورهی معاصر که دورهی غیبت حضرت مهدی (عج الله) به عنوان آخرین امام و یگانه منجی بشریت مربوط میشود امّا اگر معنی تحقیق و مذهب را اصطلاحات مذهبی و دینی از ظهور آدم و بعد از آن پیامبران الهی مانند حضرت سلیمان و آدم و یوسف (ع) و غیره و نیز یک سری اصطلاحات دینی مانند قناعت و کرامت و ملامت باشد پس لازم است که تمامی آن‌ها را ذکر کنیم که سعی شده است هر عنوانی که به سرنوشت دنیوی و اخروی انسان مربوط است و از دستورات خداوند میباشد چه در دورهی ظهور اسلام و چه در قبل از ظهور اسلام را استخراج و ذکر کنیم در این فصل به بررسی تصاویر مذهبی در اشعار شاعران منتخب عهد صفوی میپردازیم. در اینجا به عنوان مقدمهی فصل چهارم لازم است از عناصر و اصطلاحات مذهبی شاعران به طور جداگانه یاد میکنیم و البتّه نوع آرایه ها و تصاویر ادبی هر شاعر در بخش آخر و در فصل نتیجهگیری ذکر کردهایم.
صائب:
در اشعار مذهبی صائب عناصر زیادی ذکر شده است و این عناصر که عناصر مذهبی و اسم شخصیت‌های دینی و مذهبی هستند در خلال قصاید مذهبی و مدحی او آمدهاند برای مثال در قصیدهی اول که در مدح خداوند و ستایش خداوند سروده است از اسامی پیغمبران الهی مانند حضرت سلیمان نیز استفاده شده است که آنها را در ذیل آوردهایم:
تصاویر و اصطلاحات موجود در اشعار مذهبی صائب عبارتند از: