فرق سود و ربا در این است که سود ارزش افزوده ناشی از انجام یک معامله است که علاوه بر انتظار تحصیل آن بیم ضرر و زیان هم در این معامله وجود دارد ولی در ربا وام دهنده هیچ گونه خطری را نمی‌پذیرد و مقدار از پیش تعیین شده ای را در موقع مقرر دریافت می‌دارد بنابراین عنصر خطر بزرگترین مشخصه‌ی تفاوت بین سود و ربا است و به عبارت بهتر سود ممکن‌الحصول است، لیکن ربا حتمی‌الحصول می‌باشد، علاوه بر آن ربا مانع از فعالیت و گسترش تولید و معاملات و رکود اقتصادی می‌شود، زیرا اشخاص وجوه مالی مازاد بر هزینه‌های جاری خود را بدون این که به فعالیت مفیدی بپردازند به دیگران می سپارند، به این امید که اصل وجوه و مبلغ اضافه به طور حتمی دریافت خواهند کرد، لیکن سود موجب شکوفایی اقتصاد، گسترش دامنه معاملات و تحریک فعالیت اشخاص به قصد تحصیل سود بیشتر خواهد شد. در تفاوت سود و بهره گفته اند هم در سود و هم در بهره عامل زمان و ریسک وجود دارد ولی در بهره عامل زمان نقش مهم‌تری ایفا می‌کند و در سود عامل ریسک پررنگ تر است[۲۰].
( اینجا فقط تکه ای از متن فایل پایان نامه درج شده است. برای خرید متن کامل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )
بهره مبلغی است اضافی بر مبلغ وام یا سپرده با توجه به زمان که به وام دهنده یا سپرده‌گذار پرداخت می‌شود. پرداخت بهره چنانچه از پیش تعیین شده باشد، در دین اسلام و ناگزیر در اقتصاد اسلامی منع شده است[۲۱].
گفتار دوم : سپرده[۲۲] و تاریخچه سپرده‌گذاری
بند الف : مفهوم سپرده بانکی
منظور از سپرده بانکی، سپرده نقدی که نزد ﺑﺎﻧﻚﻫﺎ ودیعه می‌گذارند و ﺑﺎﻧﻚﻫﺎ نیز متعهد می‌شوند که هنگام درخواست مشتری یا بر اساس شروط معینی معادل آن را برگردانند.
شهید صدر ودیعه را چنین تعریف می‌کند:
صورت‌های مختلف سپرده در مفهوم بانک ربوی، پولی است که به یکی از گونه های سپرده‌گذاری نزد بانک به ودیعه گذاشته می‌شود و به این ترتیب سپرده دیداری[۲۳] یا سپرده مدت‌دار شکل می‌گیرد. اثر مرتب، این است که بانک ملتزم می‌شود تا براساس توافق میان بانک و مشتری، هنگام مطالبه مشتری یا بعد از مدت معین، وجه معین از پول رایج را به مشتری یا به کسی که معرفی می‌کند، بپردازد.
به این نوع سپرده‌های بانکی معمولاً «سپرده‌های ناقص» می‌گویند؛ چون بانک مجبور نیست هنگام درخواست مشتری، عین پولی را که مشتری ودیعه گذارده است، به مشتری برگرداند و مشتریان نمی‌توانند آن پول رایج و قانونی را که بانک به آن می پردازد رد کنند.
سپرده بانکی دارای خصوصیات زیر می‌باشد:
-
- در سپرده اکتفا به پول های نقدی می‌شود که به ﺑﺎﻧﻚﻫﺎ داده می‌شود.
-
- سپرده، گاه دیداری است و گاه مدت‌دار است.
-
- سپرده (ودیعه) عملیاتی را نمودار می‌سازد که با توجه به شروط خاصی لازم شده است.
-
- بانک می‌تواند از پول های رایج، معادل آن را بپردازد بدون این که ملزم باشد عین همان پول داده شده به بانک را بپردازد.
-
- بانک حق همه گونه تصرف در آن‌ها را دارد؛ چون سپرده‌ها ملک ﺑﺎﻧﻚﻫﺎ هستند.
-
- سودهای حاصل از سرمایه‌گذاری سپرده‌ها متعلق به بانک است.
-
- بانک تحت هر شرایطی ضامن معادل سپرده‌هاست[۲۴].
بند ب : اهمیت سپرده‌ها در عملیات بانکی
در مورد سپرده‌گذاری‌ها، امروز با تأکید بر شرکت سپرده‌گذار در عملیات سرمایه‌گذاری‌های سپرده‌پذیر می‌توان گفت که اسلام به تجارت و تحرک اقتصادی اهمیت خاصی داده و در این رابطه سپرده‌گذاری‌ها را به سوی عمل تجارت و غیره سوق می‌دهد تا سپرده‌گذار، تاجر به حساب آمده، در سودهای کلان تجارت سهیم باشد و فقط به درصد اندک قناعت نکند، بلکه سرمایه‌اش مولد ثروت از طریق صحیح باشد[۲۵].
اهمیت اقتصادی سپرده‌ها به اختصار چنین است:
-
- سپرده‌ها از ابزارهای مهم پرداخت تعهدات ﺑﺎﻧﻚﻫﺎ هستند، هر چند که قانون پولی به آن تصریح نکرده باشد؛ از این رو معامله بر سپرده‌ها از طریق به کارگیری چک گسترش یافته است. روشن است که افزایش وسایل پرداخت در صحنه اقتصاد مایه سرعت و سهولت مبادلات در زندگی اقتصادی می‌شود.
-
- سپرده‌های بانکی غالباً نمودار اموالی هستند که از نظر اقتصادی تأثیرگذار نیستند. بی‌تأثیری آن‌ها یا به دلایل کمی آن‌هاست و یا به آن دلیل است که راه ورود آن‌ها به شکل مؤثر، در زندگی اقتصادی ناشناخته است؛ حال آن که اگر به واسطه ودیعه گذاردن وارد عرصه بزرگ سرمایه‌گذاری شوند قادر خواهند بود بودجه طرح های بزرگ را تأمین کنند.
-
- سپرده‌های بانکی این امکان را به بانک می دهند تا بیش از مقدار سپرده‌ها خلق اعتبار کنند و این اعتبار نیز بار دیگر سپرده‌های بانکی را نیز به وجود می آورد.
-
- به این ترتیب وسایل پرداختی که جایگزین پول های نقد هستند، افزایش می یابند و این امر موجب گسترش حرکت تجاری می‌شوند.بدین گونه روشن می‌شود که سپرده‌های بانکی بیت‌الغزل درآمد بانکی و محور اساسی در فعالیتهای اقتصادی، تجاری و… هستند.
بند ج : تاریخچه سپرده‌گذاری
-
- تاریخچه سپرده‌گذاری در جهان
در مورد تاریخچه سپرده‌گذاری گفته می‌شود که در امپراطوری بابل، معادلات بانکی به شیوه ابتدایی آن رواج داشته و حتی درقانون حمورابی، مقرراتی برای دادن وام و قبول سپرده‌های تجاری ذکر شده و دستورهایی درباره سرمایه‌گذاری آمده است به علاوه در یونان قدیم نیز معابد در کنار دیگر تجاربه کار صرافی، اشتغال داشتند و در این راستا سپرده‌های مردم را گرفته و به اشخاص دیگر وام می دادند. هم چنین در چین و ایران نیز روش های از مبادلات پولی و دادن وام وجود داشته است.
در تحلیل وظایف اصلی ﺑﺎﻧﻚﻫﺎ در اعطای اعتبار و نگهداری وجوه، در طول تاریخ، کارکرد اول بیشتر مورد توجه بوده و مردم بیشتر تمایل داشتند که وجوه خود را رأساً نگهداری و حفظ کنند. ولی از طریق مختلف نیازهای اعتباری خود را تأمین می کردند و درهمان حال همواره سوداگرانی با سوء استفاده از نیازهای مردم، مباردت به اعطای وام نموده و بهره‌های سنگینی نیز مطالبه می کردند. تحریم مذهبی ربا در بین ادیان مختلف، نشان از آن دارد که ﺷﻴﻮهﻫﺎی خصوصی و رایج تأمین اعتبار در بین مردم در طول تاریخ رواج داشته است، البته ادیان توحیدی با حرام داشتن ربا، سازوکار خاصی را جایگزین آن نکرده‌اند و به جای آن فقط قرض‌الحسنه را پیشنهاد کرده‌اند، درحالی که قرض‌الحسنه نیز فقط می‌تواند برآیند یک منش و رفتار اخلاقی و انسان مدارانه باشد، چرا که برای قرض دهنده سودی در پی ندارد، لذا در مجموع می‌توان ادعا کرد که ربا هیچ گاه از جوامع بشری رخت برنبسته است[۲۶].
نخستین بانکی که به بانک‌های امروزی شباهت داشت، در دهه ۱۱۷۰ درونیز (ایتالیا) تأسیس شد. پیش زمینه اندیشه تأسیس بانک، ابداع ورقه حواله پول بود که در برخی موارد جایگزین پول می شد. وقتی که پول برای انتقال به شهر یا کشوری دیگر تحویل صرافان می شد، آنان برای مصون ماندن از مخاطراتی همچون سرقت، جعل یا تقلب که پول آن زمان را بیشتر تهدید می کرد، به جای آن حواله هایی مشابه برات امروز صادر می کردند ما به نحوی که صراف دیگری در شهر یاکشور مقصد، آن حوالجات را قبول و به پول رایج تبدیل می کرد. کم کم تجار به فکر سپردن پول اضافی خود به صرافان قابل اعتماد افتادند. این کار درابتدا با هدف حفظ پول در مکان امن انجام می گرفت؛ اما وقتی که صرافان از این پول ها برای دادن وام به تجار دیگر یا افراد نیازمند، در قبال دریافت بهره، استفاده کردند سپرده‌گذاران نیز عملاً مستحق سهمی از بهره شناخته شدند وبدین وسیله نوعی گردش تجاری پول از طریق یک واسطه قابل اعتماد یعنی صراف، شکل گرفت.
در اروپا، مذهب مسیح مانع عمده ای در راه بانکداری محسوب می شد، چرا که به نظر اسقفهای مسیحی، گرفتن یا دادن هر گونه بهره ای نامشروع به شمار می آمد. همین امر، فرصت مناسبی را برای یهودیان فراهم ساخته بود که بازار پر رونق صرافی و مبادله پول اروپا را در اختیار بگیرند. بعدها ایتالییها به تدریج جای یهودیان را گرفتند.
به سال ۱۲۷۰میلادی، در ونیز دولت برای حمایت از حقوق صرافان در مقابل تجار یا وام گیرندگان متخلف وارد عمل شد و در ۲۴ سپتامبر ۱۳۱۸ م. قانونی را برای به رسمیت شناختن رویه عملی صرافان و امنیت بیشتر برای اموال سپرده‌گذاران به تصویب رسانید. در همین فاصله بود که می‌توان ادعا کرد نخستین بانک‌های سازمان یافته که درواقع همان صرافی های مشهور بودند، تأسیس شد. فعالیت گسترده بانک‌ها و در نتیجه سهل تجارت کاهش مخاطرات و دادن وام برای فعالیتهای سودآور از سوی آن‌ها باعث اهمیت سیاسی بانک‌ها شد وبه همین دلیل بانک‌ها و وامهای دولتی پدیدار شدند. دولتی شدن بانک‌ها این امکان را فراهم آورد که برای جلب رضایت مقامات مذهبی، فعالیتهای خیریه بانک‌ها با اقداماتی همچون پرداخت وام بلا عوض یا کم بهره به فقرا توسعه یابد.
تا قرن شانزدهم، این حد از فعالیتهای بانکی تنها در ایتالیا (به ویژه و نیز) و در حد محدودی در هلند، آلمان و انگلیس ارائه می شد. در قرن شانزدهم در ونیز، برای ضابطه مند کردن بانکداری مقرر شد که بانک‌ها نمی‌توانند در حوزه های خاصی سرمایه‌گذاری کنند. همچنین بحث بازرسی بانک‌ها، تعیین شرایط برای مشتریان متقاضی وام وجرم انگاری عدم پرداخت وام در ﺳﺮرﺳﻴﺪ در همان قرن صورت گرفت[۲۷].
-
- تاریخچه سپرده‌گذاری در ایران
در سال ۱۲۶۶ شمسی، نخستین مؤسسه بانکی به مفهوم واقعی وامروزی خود در ایران تأسیس شد و با آشنایی کامل با روش های بانکی جدید که بر اثر قرنها تکامل کشور‌های اروپایی به وجود آمده بود، شروع به کار کرد، این مؤسسه که با فعالیتهای خود پایه‌های اساسی بانکداری جدید را در ایران استوار کرد، شعبه بانک جدید شرق بود که اساساً انگلیسی و مرکزش در شهر لندن بود ودر مناطق جنوبی آسیا (هندوستان) فعالیت داشت، این بانک بدون اخذ امتیاز از دولت ایران شعبه مرکزی خود را در ایران تأسیس کرد و به عملیات بانکی پرداخت و در اندک زمانی، فعالیت خود را گسترش داد و در شهرهای تبریز، رشت، اصفهان، مشهد، شیراز و بوشهر به ایجاد شعبه اقدام نمود.
عملیات بانک از هر نظر در ایران تازه و بی سابقه بود و درنتیجه از همان ابتدای کار با موفقیت روبرو شد. افتتاح حساب جاری و قبول سپرده و پرداخت بهره به سپرده‌ها از جمله فعالیتهای این بانک بود. در حالی که پیش از دو سال از تأسیس بانک جدید شرق نگذشته و با آنکه فعالیتهای آن با موفقیت رو به توسعه بود، بانک شاهنشاهی با امتیاز مخصوص از دولت ایران تأسیس و کلیه تشکیلات بانک جدید شرق را در سال ۱۲۶۷ شمسی خریداری کرد و به عملیات آن در ایران خاتمه داد[۲۸].
با پیروزی انقلاب اسلامی، اصول حاکم بر نظام اقتصادی اسلامی ایجاب می کردکه در ساختار اقتصادی موجود تغییرات مبنایی صورت گیرد و نظام بانکداری که به عنوان یکی از ارکان اساسی اقتصاد محسوب می‌گردد اصلاح شود. بر این اساس، شورای انقلاب اسلامی در تاریخ ۱۷/۳/۱۳۵۸ با هدف حفظ سرمایه‌های ملی و بکار انداختن اقتصاد کشور و صیانت و تضمین سپرده‌ها و پس‌انداز های مردم در ﺑﺎﻧﻚﻫﺎ ضمن قبول اصل حاکمیت مشروع و مشروط، کلیه ﺑﺎﻧﻚﻫﺎ را ملی اعلام نمود. ملی شدن ﺑﺎﻧﻚﻫﺎ تغییرات وتحولات بسیاری را در سیستم بانکی موجب شد این تحولات با تصویب قانون عملیات بانکی بدون ربا تکمیل گردید.[۲۹]
مبحث دوم : سپرده‌گذاری در بانکداری اسلامی(بدون ربا)
گفتار اول : اهداف و اصول حاکم بر نظام بانکداری اسلامی (بدون ربا)
بند الف : اهداف بانکداری اسلامی
در اندیشه اسلامی، تفاوتی میان مذهب و زندگی اجتماعی وجود ندارد، بنابراین شریعت اسلامی نه تنها جنبه های عبادی، بلکه تمام ابعاد اقتصادی– اجتماعی زندگی مردم را تحت پوشش قواعد خود قرار می‌دهد، ازاین رو بانکداری اسلامی، یک نظام بانکی براساس اعتقادات است. فعالیت بانک‌های مختلف از حیث مطابقت با شریعت اسلامی از طریق قوانین و مقررات و در برخی از کشورها با حضور ناظر مذهبی در بانک کنترل می‌شود. به طور کلی سرمایه‌گذاری در بانک اسلامی، خواه از سوی بخش خصوصی یا عمومی‌باشد، باید با قصد اجتناب از ربا و کسب سود مشروع انجام گیرد. بنابراین، سپرده‌گذار، بانک (به عنوان واسطه) و وام گیرنده، همگی تنها به نسبت سهم مادی و نقش اداری خود – در سود و زیانی که در نتیجه فعالیت اقتصادی به دست می‌آید شریک می‌شوند.[۳۰]
