جریان واقعی گاز از داخل راکتور تا اندازه ای پیچیده است ولیکن جزئیات آن از نقطه نظر بحث حاضر چندان اهمیتی ندارد. گاز CO₂از داخل کانال ها داخل قلب به طرف بالا می رود و از داخل شبکه نگهدارنده عبور می نماید و سپس از داخل یکی از چند مولد بخار که در اطراف قلب قرار دارند عبور می‏کند. گاز پس از عبور از مولدهای بخار از داخل پنکه ها یا دمنده ها که گاز را به جریان می اندازد عبور می کند و بدین ترتیب دوره گردش گاز کامل می شود.
به طوری که در شکل (۱-۹) نشان داده شده است ، قلب راکتورهای مولد بخار و پنکه ها همگی در داخل یک محفظه بتونی پیش فشرده بزرگ قرار دارند.
یکی از امتیازات راکتورهای خنک کننده گازی بهره زیاد آنهاست. نیروگاهی که در بالا شرح داده شد بخار فوق داغ با درجه حرارت حدود ℉ ۱۰۰۰و فشار psia 2400 تولید می کند و بهره کلی آن حدود ۴۲% است که به اندازه بهترین نیروگاه های فسیلی موجود امروزی می باشد . با وجود این هنوز جای تردید وجود دارد که راکتور بریتانیائی گازی پیشرفته AGR در ایالات متحده اقتصادی باشد ، زیرا سرمایه گذاری برای ساختن نیروگاه در انگلیس کمتر از ایالات متحده در نظر گرفته شده ، قدرت تولیدی AGR به ارزانی راکتور آب معمولی امریکائی است.

(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))

کوشش های سال های گذشته در زمینه توسعه تکنولوژی راکتورهای گازی در ایالات متحده در شرکت جنرال گلف اتمیک^[۱۶] متمرکز شده است و آنها سرگرم توسعه راکتور گازی با درجه حرارت بالا هستند. این راکتور حرارتی دارای کند کننده گرافیت است و با گاز هلیوم خنک می شود. از نقطه نظر خواص خنک کنندگی گازی ممتاز است. این گاز از گاز CO₂ خنثی تر است و نوترون جذب نمی کند و بنابراین رادیواکتیو نمی شود. از شروع کار راکتور گازی درجه بالا از سوخت مخلوطی از توریوم و اورانیوم ۲۳۵ دارای غنای بالا استفاده می شود. اما با گذشت زمان که اورانیوم ۲۳۳ از تبدیل توریوم ۲۳۲ به وجود می آید ، جایگزین مقداری از اورانیوم ۲۳۵ می شود. این راکتور یک دستگاه زاینده نیست بنابراین همیشه بایستی مقداری اورانیوم ۲۳۵ در آن وجود داشته باشد. وقتی قلب راکتور در حال تعادل قرار می گیرد دارای اورانیوم ۲۳۵، توریوم ۲۳۲ و اورانیوم ۲۳۳ تولید شده است. از آنجا که سوخت این نوع راکتور دارای غنای بالا می باشد در مقایسه با راکتورهای گازی انگلیسی که اورانیوم طبیعی یا سوخت با غنای کم مصرف می کند به طور قابل ملاحظه‏ای کوچکتر است. در نتیجه سرمایه اولیه یک راکتور گازی درجه بالا خیلی کمتر از راکتور گازی انگلیسی است. سوخت راکتور گازی درجه بالا به صورت کره هایی کوچک متشکل از کاربید اورانیوم و توریوم CO₂ (U, Th) با پوشش مخصوص می باشد که مانع نفوذ پاره های شکافت به اطراف می شود و کارخانه های سازنده میله های سوختی به طول ۵ سانتیمتر و به قطر ۱۲ میلیمتر پر از این ذرات که دارای ماده پیوند کربنی است می سازند.[۷]
سپس این میله ها را به داخل سوراخ های تعبیه شده در قطعات گرافیتی شش وجهی به طول ۷۸ سانتیمتر و قطر ۳۵ سانتیمتر قرار می دهند. قطعات شش وجهی را به صورت استوانه در مجاورت یکدیگر می گذارند تا قلب راکتور به وجود آید. سوراخ های اضافی برای عبور گاز خنک کننده و سوراخ های دیگر برای میله های کنترل تعبیه می شود. نحوه کار یک راکتور گازی درجه بالا شبیه یک راکتور گازی از نوع AGR است. به طوری که از شکل (۱-۱۰ ) دیده می شود گاز هلیوم از داخل قلب راکتور به طرف پائین جریان می یابد و سپس از داخل مولد بخار و مجددا به کمک پمپ به داخل راکتور برمی گردد. بخار حاصل از راکتور گازی با درجه حرارت بالا حدود ℉ ۱۰۰۰و psi2400 می باشد که بهره کلی دستگاه حدود ۴۰ درصد است. یک راکتور گازی با درجه حرارت بالا با توان۴۰ مگاوات الکتریک به منظور نشان دادن طرز کار راکتور در سال ۱۹۶۷ به کار افتاد . نوع تجاری آن به قدرت MW 330 در سال ۱۹۷۵ به کار افتاد. این نوع راکتور نیاز به سرمایه گذاری اولیه کم و هزینه سوخت کم دارد و اثرات محیطی آن حداقل می باشد.
۱-۳-۵ راکتور آب سنگین
این نوع راکتور دارای کند کننده و خنک کننده آب سنگین (D₂ O) در چند کشور به ویژه در کانادا تحت توسعه یافته اند. کشور کانادا دارای امکانات گران قیمت غنی کردن اورانیوم نیست. طبیعی است که کانادائی ها دوست ندارند تولید نیروی برق خود را متکی بر دستگاه های غنی کردن اورانیوم کشورهای دیگر که کنترلی بر آن ندارند ، قرار دهند. اما در عین حال می خواهند از ذخائر طبیعی خود بهرمند شوند . بدین لحاظ راکتورهائی را انتخاب کرده اند که بتوانند با اورانیوم طبیعی کار کنند. به طوری که در بالا اشاره شد راکتورهای آب سبک نیاز به اورانیوم غنی شده دارند و بنابراین قابل قبول نمی باشند. از طرف دیگر راکتورهای خنک کننده گازی که کند کننده آنها گرافیت است ، در بریتانیا ساخته شده اند. اگر در آنها از سوخت اورانیوم طبیعی استفاده شود بسیار بزرگ هستند و هزینه اولیه آنها در دستگاه اقتصادی کانادا بالا خواهد بود. تنها راکتوری که از نقطه نظر اقتصادی مورد توجه است می تواند دارای سوخت اورانیوم طبیعی باشد راکتوری است که کند کننده آن آب سنگین باشد. چنین راکتوری می‏تواند با سوخت اورانیوم طبیعی کار کند زیرا سطح مقطع جذب دوتریوم ،D ، برای نوترن های حرارتی خیلی کم است و حتی کمتر از مثلا سطح مقطع جذب هیدروژن معمولی ، H ، است. در عین حال دوتریوم به صورت D₂O دو برابر سنگین تر از هیدروژن در H₂O است. بنابراین D₂O از نقطه نظر کند کنندگی به اندازه H₂O موثر نیست. مقدار متوسط کاهش انرژی نوترون ها در هر برخورد به D₂O کمتر از برخورد به H₂O است. بنابراین نوترون ها در H₂O برای اینکه به انرژی حرارتی برسند تعداد برخورد بیشتری لازم دارند و فاصله بیشتری طی می کنند. قلب راکتور از نوع آب سنگین بزرگتر از قلب یک راکتور آب سبک است ، ولی خیلی کوچکتر از راکتور با کند کننده گرافیت و خنک کننده گازی می باشد.

شکل ۱-۱۰) نمودار راکتور گازی درجه بالا MW [8]
برای گریز از یک محفظه بزرگ و گرانقیمت کانادائی ها از لو له های تحت فشار استفاده کرده اند. سوخت در داخل لوله های (تحت فشار) قرار می گیرد. فاصله خنک کننده به طوری که در شکل (۱-۱۰) نشان داده شده است از داخل لوله عبور می کند ، لذا گرما از قلب راکتور به وسیله خنک کننده به خارج انتقال پیدا می‏کند بدون اینکه خنک کننده با کند کننده D₂O تماس پیدا کند. بنابراین درجه حرارت کند کننده خیلی پائین تر از درجه حرارت خنک کننده خواهد بود و نیازی به تحت فشار قرار دادن آن نیست. درراکتورهای آب سنگین کانادا خنک کننده D₂O است و برای اینکه به جوش نیاید تحت فشار می باشد. در هر صورت توجه زیادی به استفاده از خنک کننده ارزانتر نظیر آب معمولی یا مایعات آلی معطوف شده است.

شکل ۱-۱۱) نمودار دستگاه بخار در یک راکتور اب سنگین[۸]
با وجود هزینه کم سوخت اورانیوم طبیعی بعید به نظر می رسد که صنایع آمریکا این نوع راکتور را توسعه دهند. یکی از این عوامل ضریب مثبت راکتیویته و ضریب قدرت در اثر ازدیاد درجه حرارت است. بنابراین راکتور ذاتا” پایدار نیست. لذا یک ازدیاد ناگهانی قدرت به طور خود به خود منجر به ازدیاد بیشتر قدرت می شود و برای تحت کنترل درآوردن راکتور نیاز به یک عامل خارجی است. بر طبق مقرارات ایمنی کمیسیون انرژی اتمی امریکا عمل عکس در اثر ازدیاد قدرت لازم است.[۲]

راکتور های زاینده سریع با فلز مایع(LMFBR/FBR)

در راکتور های PWR وBWR  و دیگر انواع راکتور ها بخش عمده ای از واکنش شکافت بر روی ایزوتوپ ۲۳۵- U اتفاق می افتد.
در راکتور های زاینده سریع دو فرایند تولید انرژی و ساخته شدن هسته های جدید پلوتونیم با هم اتفاق می افتند. قلب این راکتور از دو قسمت تشکیل می شود . میله های سوخت که مخلوطی است ، از دی‏اکسید‏پلو تونیم  و دی اکسیداورانیم در قسمت داخلی قراردارند.
در اینجا واکنشهای شکافت غالب هستند درحالی که در قسمت بیرونی فرایند غالب عبارت است از ۲۳۸-U و۲۳۹- PU . این قسمت بیرونی حاوی اورانیم شده است ( اورانیومی که کسر غنی شده آن حتی از ۷/۰ درصد یعنی مقدار طبیعی آنهم کمتر است ). در چنین راکتوری در واحد زمان ، پلوتونیم شکافت پذیر بیشتری حاصل میشود ، تا مقداری که تحت واکنش شکافت قرار گرفته میشود ( از این رو اسم “زاینده ” بر آن اطلاق شده است ). از طرف دیگر نوترون ها کند نمیشوند ، چرا که برای انجام فرآیندهای مورد بحث در بالا وجود نوترون های سریع الزامی هستند. [۲]

راکتور های خنک شونده با مواد آلی

در راکتورهای خنک شونده با مواد آلی از یک سری مواد آلی مایع مخصوصاً از مخلوط هایی از دی فنیل و دی فنیل اکسید به عنوان یک عامل انتقال حرارت مناسب استفاده شده است.  [۲]

فصل دوم

مجتمع سوخت و المانهای سوخت در راکتورهای هسته‎ای

مقدمه

راکتورهای آبی تحت فشارشامل بیش از دو سوم عمده راکتورهای انرژی عملیاتی جهانی هستند. متعاقبا” وقتی دوره نگهداری این راکتورها طولانی می شود نه تنها کارائی آنها را کاهش می دهد بلکه هزینه های اقتصادی بالغ بر چندین میلیون دلار سالیانه را نیز در بر دارد . تولیدات خوردگی ، فعال سازی خنک کننده و فعالیت محصولات شکافت در حلقه های اولیه این راکتورها به عنوان عوامل غالب در جهت نرخ های بالاتر این سیستم ها ، تعیین می گردند. روند ( گرایش ) اخیر به سمت توسعه هسته های با خورندگی بالا ( اشتعال پذیری بالا ) و بسط طول های سیکل سوخت هر دوی راکتورهای موجود و در دست طراحی در این مشکل را بدتر می‏کنند.[۹]
چندین تلاش تئوری ( نظری ) به سمت مطالعه مدلسازی آزادسازی برای توسعه سیستم های مانیتورینگ رادیواکتیویته خنک کننده اولیه ، صورت گرفته است. آقای کو و همکاران ، یک مدل را برای آزادسازی تولیدات شکافت ناپایدار از لوله های سوخت معیوب در خنک کننده ی راکتورهای تحت فشار ، توسعه داده اند. زمانی که شکاف ( تجزیه ) رخ می دهد ، قسمت تولیدات شکافت در انتشار سوخت به فاصله سوخت روکش‏دار در میان شبکه پیچیده تونل ها در ماتریس ( زمینه ) سوخت جامد ، آزاد می گردند. این تولیدات شکافت رادیواکتیو در فاصله سوخت با روکش محصور می مانند تا اینکه شکست ( ترکیدگی ) پوشش ( روکش ) منتج به تراوش آن ها در خنک کننده اولیه ، رخ دهد. تفکیک این ایزوتوپ ها از خنک کننده اولیه در مسیرهای چندگانه رخ می دهد همانطور که در شکل نشان داده شده است. در ناحیه خارج از هسته ، آن ها توسط تبادل گرهای یون و سیستم های تفکیک کنترل شیمیایی و کنترل حجمی بنام CVCS ، تفکیک می شوند ( شکل۲- ۱ (.
واپاشی پرتوزا ، تراوش ها و فیلترها نیز دیگر راه های موجود برای حذف آنها از مدار اولیه می‏باشد . در داخل ناحیه قلب ، این رادیو نوکلیدها توسط فعال سازی نوترون و واپاشی رادیواکتیویته طبیعی ، حذف می گردند. [۹]

شکل ۲-۱) دیاگرام طرح تولید و سیکل تجزیه فعالیت محصولات شکاف در مدار خنک کننده اولیه[۱۰]
به علت تعداد زیاد میله های سوخت در هسته یک PWRعملیاتی و تعداد زیاد پارامترهای موجود در ایجاد شکست میله سوخت ، بسیاری از آن ها همراه با عدم قطعیت زیاد و دارای مدل های تصادفی محدوده های تغییر پذیر تصادفی صحیح ، به خوبی قابل کاربرد می باشند. زمان های رخداد شکست سوخت از پیش تعیین نمی شوند ، این خصوصیت به یک سلسله از وقایع سری های زمانی تقسیم می شود. تکنیک شبیه‏سازی تصادفی برای مدلسازی توالی های واقعه شکست سوخت انتخاب می گردند. در کار حاضر، یک
مدل تصادفی توسعه می یابد که یک کد رایانه ای FPCART را برای تخمین وجود تولید شکاف در خنک کننده اولیه برای اختلالات واقع گرایانه انرژی ، توسعه می دهد. در بخش اول ، یک روش تصادفی پس از تولید توالی های واقعه شکست سوخت توسط نمونه برداری که به شدت وابسته به زمان است ، توسعه می‏یابد . در بخش دوم ، روش قطعی FPCART برای ثبت شکستگی های سوخت تصادفی توسعه یافته تا فعالیت تولید شکاف را در ناحیه سوخت و در ناحیه فضای سوخت روکش دارد ، محاسبه کند. [۱۰]
این روش بر مبنای روش رانگ-کوتا-فلبرگ می باشد که همراه با گام اندازه سازگار برای حل معادلات دیفرانسیلی معمولی دوگانه است. سپس ، در نهایت فعالیت تولید شکاف در ناحیه خنک کننده اولیه تعیین می گردد. مدل همچنین رفتار فعالیت تولید شکاف را تحت اختلالات انرژی در نوعی PWR شبیه سازی می کند .[۹]

توصیف مجموعه سوخت

مجموعه سوخت BWR شامل یک سلول سوخت و یک کانال می باشد. سلول سوخت شامل ، میله های سوخت و ابزارهای ( آهن آلات ) مورد نیاز برای نگهداری و حفظ فاصله مناسب میان میله های سوخت است. کانال یک جعبه زیرکالوی است که در حوالی سلول سوخت برای ایجاد جریان مستقیم خنک کننده هسته در میان هسته و همچنین درکانالهای هدایت لوله های کنترل قابل حرکت ( سیار ) می چرخد.
طراحی سوخت ESBWR بر مبنای خط تولید ۱۰۰۰- VVER از GNF است . طراحی۱۰۰۰- VVER شامل یک آرایه ۱۰×۱۰ لوله های سوخت تمام طول ۷۸/ ۱۴ لوله سوخت مجزا ( تکه تکه )که تقریبا” دو سوم محدوده هسته فعال و دو لوله آب مرکزی بزرگ می باشد. طراحی با بهره گرفتن از کوتاه شدگی طول سوخت فعال با ESBWR سازگار می باشد که منجر به ترویج جریان دورانی طبیعی می گردد. [۱۰]
شکل (۲-۲) طراحی ۱۰۰۰- VVER را با اجزای اصلی تعیین شده نشان می دهد. صفحه مهار تحتانی فولاد ضد زنگ شامل یک بخش مخروطی می شود که در نگهدارنده سوخت جا می گیرد و یک شبکه که فاصله مناسب لوله سوخت را در پائین سلول حفظ می کند.
صفحه مهار فوقانی فولاد ضد زنگ فاصله لوله سوخت را در بالای سلول حفظ کرده و یک دستگیره را برای بالا بردن سلول مهیا می سازد . مجموعه سلول سوخت با بهره گرفتن از ۸ لوله مهار در اطراف سلول سوخت ، نگه داشته می شود. هر لوله مهار دارای برجستگی ای ( رزوه ) در پائین درپوش لوله است که در صفحه مهار تحتانی پیچ می خورد و رزوه ای در بالای درپوش لوله که با بهره گرفتن از یک برجستگی در صفحه مهار فوقانی توسعه یافته و با یک مهره بسته می‏شود. [۹و۱۰]
یک واشر زائده قفل در زیر مهره لوله مهار برای جلوگیری از چرخش لوله مهار و مهره قرار دارد . لوله های با طول تکه‏تکه ( بخش بخش ) نیز شامل یک توپی انتهائی است که در صفحه مهار تحتانی قلاویز می‏شود تا از حرکت لوله ها در حین ترابری یا جابجائی با سلول جهت یافته افقی جلوگیری کند.
صفحه مهار فوقانی لوله های سوخت تمام طول ( کامل ) و لوله های آب با بهره گرفتن از میله هائی توسعه یافته ( بلند تر شده ) که در صفحه مهار فوقانی دارای برجستگی است تا رشد اختلاف مورد انتظار برای عملیات پرتودهی بالا را اصلاح کند فنرهای انبساط ( توسعه ) بر روی هر میله درپوش لوله فوقانی قرار دارد تا این اطمینان را ایجاد کند که لوله های سوخت تمام طول و لوله های آب به درستی در صفحه مهار تحتانی قرار گرفته اند.
کارایی بالای حلقه ( بست ) جداکننده های زیرکالوی به طور محوری قرار گرفته اند تا فاصله مناسب لوله را در امتداد طول سلول سوخت حفظ کند تا از ارتعاش القائی جریان جلوگیری کند و کارایی نیروی بحرانی را ارتقاء بخشد . این جداکننده ها در مکان های محوری درست با بهره گرفتن از جفت زائده های قابل جوش با یکی از هر دو لوله آب قرار گرفته اند. لوله آب با زائده در میان جداکننده ها قرار گرفته و سپس برای ربایش جداکننده ها می چرخد. در زمان مونتاژ ، از چرخش لوله آب زائده دار با بهره گرفتن از یک درپوش لوله تحتانی مربعی که در یک حفره مربعی در صفحه مهار تحتانی فیت می شود ، جلوگیری می شود.
مجموعه سوخت شامل کانال سوخت واکنشی زیرکالوی- ۲ می شود که جریان کانال ها به طور عمودی در
میان سلول سوخت سختی جانبی را برای سلول سوخت فراهم ساخته و سطحی را برای نگهداری لوله های
کنترل همانطور که جا گرفته اند ، مهیا می سازد.

شکل ۲-۲) طرح یک مجتمع سوخت۱۰۰۰- VVER [4]

میله سوخت

میله سوخت ، میله ای است که درون آن سوخت هسته ای قرار می گیرد ، تامین کننده تولید انرژی گرمایی بوده و محصولات شکافت و سوخت هسته ای ثانوی در آن جمع می شود. در میله سوخت انرژی هسته ای حاصل از شکافت به انرژی گرمایی تبدیل می شود . بیش از ۹۰ درصد انرژی آزاد شده حاصل از شکافت هسته ، درون خود میله سوخت تراوش می کند . انتقال حرارت از سوخت به خنک کننده از طریق غلاف میله سوخت انجام می گیرد. [۱۱]
قرص های سوخت و غلافی که آنها را در بر گرفته است به عنوان دو عضو از مجموعه اعضای سیستم تدافعی می باشند و مانند سدی مانع خروج مواد رادیواکتیو به درون خنک کننده می گردند. در حال حاضر دی اکسید اورانیوم ( UO₂ ) ، توسعه یافته ترین ماده ای است که به عنوان سوخت هسته ای مورد استفاده قرار می گیرد. جنس غلاف سوخت از ترکیب آلیاژ زیرکونیوم بعلاوه ۱% نئوبیوم می باشد.
در این جا به بررسی اجمالی پیرامون ساختار یک میله سوخت راکتور ۱۰۰۰- VVER می پردازیم :
اصلی ترین بخش یک میله سوخت ، قلب میله سوخت است که از قرص های سیلندری شکل سوخت تشکیل می شود . این قرص های سوخت ، پودر پرس شده دی اکسید اورا نیوم می باشند که به روش
تراکم سازی تهیه می شوند.

یکی از سیاست‌های اصلی نظام السلطنه، مقابله جدی با خاندان قوام الملک در فارس بود، وی حبیب الله خان قوام الملک و برادرش نصراله و تنی چند از بستگان آنها را به خاطر تحریک و آشوب بازداشت کرد. نتیجه طبیعی این اقدام، واکنش سردار اسعد بود که به دلیل انتخاب نظام السلطنه از عضویت در وزارت داخله استعفا داده عازم اروپا بود به خاطر اقدام نظام السلطنه در بازداشت قوامی‌ها، برنامه سفر خود به اروپا را معوق گذاشت. ^[۱۴۲]
نگرانی بختیاری‌ها پس از شنیدن تصمیم والی مبنی بر اعدام قوامی‌ها به حد اعلای خود رسید و بر نظام السلطنه والی فشار آوردند که یا قوامی ها را آزاد، یا به تهران اعزام دارد و یا به خارج از کشور تبعید کند،صولت الدوله نیز تلاش می‌کرد که بازاریان شیراز را ترغیب کند تا برای اعتراض به تأخیر در اعدام قوامی‌ها بازار را تعطیل کنند. ^[۱۴۳] سرانجام تلاش‌های سیاسی و مذاکرات گوناگون و وساطت سفارت انگلیس باعث رضایت نظام السلطنه به تبعید قوامی ها به خارج از کشور گردید. گرچه افکار عمومی از محاکمه و اعدام آنها حمایت می‌کرد، آنها به همراه یک اسکورت نظامی قوی ، شیراز را به سوی بوشهر ترک گفتند اما هنوز بیش از چند کیلومتر از شیراز دور نشده بودند که با تهاجم عده‌ای سوار قشقایی روبرو شدند و دراین جریان نصراله کشته شد و حبیب الله خان قوام ضمن فرار به شیراز در کنسول‌گری بریتانیا متحصن شد. ^[۱۴۴]

( اینجا فقط تکه ای از متن پایان نامه درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )

به دنبال این وقایع قشقایی‌ها و ایل خمسه در مقابل هم قرا رگرفتند. کشته شدن نصراله، شور انتقام گیری عمومی را در ایل خمسه ایجاد کرد اما برعکس در این موقعیت شکافی بین متحدین ضد قوام و قشقایی ها ایجاد و به اوج خود ر سید. این اتحادیه که از صولت الدوله، نصیرالملک، بهاء السلطنه، مغیث الدوله، عضد الدوله و منتصر الملک تشکیل یافته و مورد حمایت نظام السلطنه نیز بود، به علت اختلافاتی که بین آنان به وجود آمد از هم پاشید و صولت در اواخر جمادی الاول ۱۳۲۹ عازم منطقه ییلاقی قشقایی ها در شمال فارس شد. هر چه نظام السلطنه تلاش کرد در این موقعیت از عزیمت صولت ممانعت کند موفق نشد اما وی قبول کرد که برای همراهی خود با والی، یکصد تفنگچی به فرماندهی حسینقلی خان صمصام السلطنه به شیراز بفرستد، اما مهم‌ترین دلیل مصمم بودن صولت الدوله برای عزیمت به ییلاق، انتشار خبر حمله احتمالی برادر و رقیب وی، ضیغم الدوله به آن مناطق بود. ضیغم الدوله که پس از عزل شدن از حکومت یزد در اصفهان به سر می‌برد، از سوی بختیاری‌ها برای ضربه زدن به صولت الدوله تحریک می‌شد. ^[۱۴۵] حکومت نظام السلطنه که انقلابیون و به ویژه صولت الدوله و سید عبدالحسین لاری در سایه او توانسته بودند مجدداً موقعیت خود را ترمیم نمایند در آستانه سقوط قرار گرفت. جامعه به دو گروه دسته بندی شد. ده هزار نیروی نظام السلطنه متشکل از قشقایی‌ها، دشتستانی‌ها و نیروهای دیگر با همراهی توپخانه در حملات پی در پی به طرفداران قوام الملک کاری از پیش نبردند. دولت مرکزی نیز مشغول حملات گسترده نیروهای محمد علی میرزا و برادرانش برای باز پس گیری حکومت در شمال، شمال غربی و شمال شرقی ایران بود. همین امر خود باعث شد که بختیاری‌ها بیش از پیش در کشور قدرت بگیرند و صمصام السلطنه بختیاری رئیس الوزرای ایران گردید. پیروزی بختیاری‌ها بر محمد علی میرزا از یک سو و شکست های نظام السلطنه والی فارس از سوی دیگر بر امتیاز بختیاری ها افزود، در کنار این عوامل، انشقاق در سپاه صولت الدوله قشقایی به وجود آمد. زیرا عده‌ای از کلانتران طوایف کشکولی و دره شوری از او جدا شده، به مقابله با وی پرداختند. ایاز کیخا کلانتر دره شوری، قصد داشت با طایفه‌اش به بختیاری ها پناهنده شود. صولت الدوله برادرش، عطا خان صولت السلطنه ایل بیگی قشقایی را با ۲۰۰ سوار مأمور کرد تا آنان را از عزیمت به منطقه بختیاری باز دارد. اما در منازعه‌ای که در مرز بختیاری و قشقایی میان طرفین روی داد، ۱۲ تن از نیروهای صولت السلطنه و ۱۱ تن از دره شوری‌ها کشته شدند و ایاز کیخا هم توانست به منطقه بختیاری برود. این رویدادها و حضور ایل قشقایی در منطقه ییلاقی که فاصله زیادی با شیراز و نواحی شرقی ایالت فارس داشت، موجب شد که صولت الدوله نتواند کمک چندانی به نظام السلطنه بکند. ^[۱۴۶]اما با وجود این صولت الدوله در تلگرافهایی از آباده، اطلاع داد که به طوایف قشقایی اعلام کرده است تا به منظور یاری رساندن به نظام السلطنه به سرعت خود را به شیراز برسانند.» ^[۱۴۷] در این زمان قوامی ها با موافقت جمعی از علما از جمله سید جعفر مزارعی، سید محمد فال اسیری، سید شریف ونکی رئیس العلما و میرزا محمد علی دستغیب در آستانه سید علاء الدین حسین، در مخالفت با نظام السلطنه تحصن کرده بودند و در حالی که نظام السلطنه تلاش می‌کرد از طریق مصالحه، به تحصن آستانه خاتمه دهد، صمصام السلطنه و میرزا اورنگ، با ارسال تلگرافهای متعدد متحصنین را به ادامه تحصن تشویق می‌کردند د ر نتیجه تلاش والی و وساطت ایـت الله ابراهیم محلاتی برای پایان دادن به تحصن به نتیجه نمی‌رسید.
صولت الدوله که حدود ۱۰۰۰ تفنگچی به شیراز اعزام کرده بود، اعلام کرد که خود با شش، هفت هزار تفنگچی حرکت کرده و به زودی وارد شیراز خواهد شد. در شیراز جز محله قوامی ها، سایر محله‌ها و نیز افراد متنفذ هواخواه صولت الدوله بودند. حضور نیروهای قشقایی در شیراز و انتشار این خبر که صولت الدوله به زودی با نیروهای خود وارد شیراز خواهد شد، واکنش انگلیس را برانگیخت. انگلیسی‌ها که روابط چندان مناسبی با صولت الدوله نداشتند، شروع به بهانه جویی از وی و نظام السلطنه کردند ودر نتیجه تحریک و اصرار نایب کنسول انگلیس، صمصام السلطنه لقب ایلخانی گری را از صولت الدوله گرفت^[۱۴۸] و به ضیغم الدوله رقیب جدی و برادر ناتنی اش سپرد وخامت روز افزون اوضاع فارس از یک سو و شکست نیروهای محمد علی شاه که افزایش اقتدار و نفوذ بختیاری‌ها را در پی داشت و همچنین حمایت‌های کنسول انگلیس از بختیاری‌ها سبب شد که صمصام السلطنه، نظام السلطنه را به تهران احضار و محمد قلی خان رکن الدوله را به حکومت فارس منصوب کند. رکن الدوله نیز پس از انتصاب به حکومت فارس، طی تلگرافی به شیراز، حبیب الله خان قوام الملک را به نایب الایالگی خود برگزید. نظام السلطنه اعلام کرد از آنجا که این احکام مطابق میل شخصی صمصام السلطنه صادر شده، آنها را نخواهد پذیرفت. ^[۱۴۹] صولت الدوله نیز اعلام کرد که در صورت برکناری نظام السلطنه، دیگر مسئولیت برقراری امنیت در جاده شیراز – بوشهر را قبول نخواهد کرد. ^[۱۵۰] این وقایع سبب گسترش ناامنی‌ها در شیراز شد. صولت الدوله در بیانیه‌ای اعلام کرد که برای تقویت نظام السلطنه و بازگرداندن امنیت به شیراز، به زودی وارد شیراز خواهد شد. ^[۱۵۱] پس از آن در درگیری سختی که میان نیروهای صولت الدوله و اعراب روی داد، قشقایی‌ها مجبور به عقب نشینی شدند. ^[۱۵۲] پس از این رویدادها صولت الدوله در یک مانور سیاسی به تجار ایرانی اعلام کرد از مسئولیت تأمین امنیت جاده شیراز- بوشهر کناره‌گیری کرده است. ^[۱۵۳] وی همچنین با ارسال تلگرافهای متعدد به مرکز، ضمن یادآوری خدمات گذشته خویش از اینکه زحمت‌های وی بی‌پاسخ مانده اظهار ناخشنودی کرد. وی همچنین تلگرافی به وزارت داخله ارسال کرد اما انگلیسی‌ها مانع عبور این تلگراف از راه‌های تلگرافی خود شدند، در همین بین درگیری‌ها همچنان ادامه داشت، حتی به نظر می‌رسید که قشقایی‌ها درصدد حمله به قونسولگری انگلیس هستند. ^[۱۵۴] انگلیسی‌ها که متوجه خطر شده بودند، به تبلیغات روانی خود علیه صولت الدوله افزودند و ناکس قونسول انگلیس در شیراز به صولت الدوله اخطار داد که اگر وی و افراد وی به فوریت شیراز را ترک نکنند از دولت متبوع خود خواهد خواست در اسرع وقت اقداماتی در جهت حفظ منافع بریتانیا بنماید. ^[۱۵۵] حکومت مرکزی نیز تلاش می‌کرد زمینه صلح بین صولت و قوام را فراهم کند تا بهانه انگلیسی ها در ارتباط با ناامنی راه‌های جنوب از بین برود و همچنین زمینه راضی کردن علاء الدوله برای عزیمت به فارس فراهم شود. از این رو دولت ایران دست به دامان آیت الله میرزا ابراهیم شد تا با میانجی‌گری، اختلافات میان دو قدرت برتر فارس را برطرف کند. در نتیجه با تلاشهای وی و اشخاص دیگری از جمله مهذب الدوله، بهاءالسلطنه، حاجی میرزا احمد و میرزا قاسم خان قرارداد صلحی بین طرفین به امضاء رسید و مقرر شد که از یک سو نظام السلطنه که از حکومت عزل شده بود با صولت الدوله و تفنگچیان قشقایی از شیراز خارج شوند و از طرف دیگر نیز انتظام الملک وعده داد که مقدمات خروج تفنگچیان ایلات خمسه از شیراز را فراهم خواهد کرد. صمصام السلطنه که در ۱۵ شوال ۱۳۲۹ نظام السلطنه را از حکومت فارس عزل کرده بود از پذیرش حکم سرباز زد. ^[۱۵۶]سه روز پس از اخطار انگلیس، صولت الدوله و نظام السلطنه از شیراز به طرف جنوب حرکت کردند. ^[۱۵۷] به نظر می‌رسد آنچه که سبب خروج صولت الدوله از شیراز گردید، علاوه بر اولتیماتوم انگلیس، فرا رسیدن فصل حرکت ایل به قشلاق بود که این امر منجر به عزیمت تعدادی از افراد صولت الدوله و کاهش توان نظامی وی شد.
یک روز پس از عزیمت صولت الدوله و نظام السلطنه، قوام الملک از قونسولگری انگلیس خارج شد، علاء الدوله که در آن زمان به والی‌گری فارس منصوب شده بود، حبیب الله خان قوام الملک را به نیابت خود انتخاب کرد. ^[۱۵۸] قوام الملک با پذیرفتن نایب الایالگی که بر خلاف مفاد موافقتنامه او با صولت الدوله بود، یک جانبه قرارداد را زیر پا گذاشت و آن را بی‌اعتبار خواند. ^[۱۵۹]
با انتصاب سردار احتشام به ایلخانی و عزل صولت و جدایی برخی از کلانتران قشقایی از صولت، موقعیت او کاملاً به خطر افتاد. این امر، بختیاری‌ها و قوام الملک را بر آن داشت تا با بهره گرفتن از موقعیت پیش آمده، کار صولت الدوله را یکسره و او را برای همیشه از صحنه سیاسی جنوب، حذف کنند، آنان برای رسیدن به مقصودخود، علاوه بر تجهیز سردار احتشام، تلاش کردند غضنفر السلطنه، ناصر دیوان و خورشید کمارجی را هم با خود همراه کنند تا صولت الدوله دیگر پناهگاهی نداشته باشد. بدین ترتیب سردار احتشام با صولت الدوله درگیر شد اما نتوانست ضربه نهایی را به او وارد کند . سردار احتشام به مرور موقعیت خود را به سبب عدم حمایت از سوی ایل از دست داد و با روی آوردن مجدد قشقایی‌ها به صولت الدوله، کاملاً ناتوان شد. همچنین از آنجا که نتوانست در برقراری نظم و امنیت در جاده‌های تجاری جنوب به موفقیتی دست یابد مجبور به استعفا شد. ^[۱۶۰]
در دوره فترت پس از عزل نظام السلطنه تا روی کار آمدن مخبر السلطنه، وضع فارس همچنان آشفته و نابسامان بود، انگلیسی‌ها خطر قشقایی‌ها را تمام شده نمی‌دانستند و هنگ ۳۹ سواره نظام هند را به جنوب ایران اعزام کردند. ^[۱۶۱] این نیروها مورد تنفر مردم قرار گرفتند و منجر به زد و خوردهایی بین نیروهای انگلیسی و مردم گردید. این موضوع مدتها بهانه به دست انگلیسی‌ها داد تا بتوانند از آن در جهت نفوذ خود استفاده نمایندو از سوی دیگر از آن بر ضد قشقایی‌ها بهره‌بردرای سیاسی نمایند. همین برخوردها بود که صولت الدوله را مستقیماً در مقابل انگلیسی‌ها قرار داده وبه فعالیت‌های آشکار خود جنبه ضد انگلیسی داده بود. سران قشقایی طی نامه‌ای به دربار از دولت خواستند تا مجدداً ایلخانی قشقایی را به صولت الدوله بدهند. برکناری نظام السلطنه مافی از والی گری فارس، عزل صولت الدوله از ایلخانی قشقایی، روی کار آمدن حبیب الله قوام الملک با عنوان والی گری در شیراز، حمایت علنی انگلیسی‌ها از جناح قوامی‌ها و پشتیبانی دولت مرکزی از مستبدین جنوب، همه و همه باعث گردید تا نیروهای مشروطه خواه من جمله سید و یارانش با بحرانی بزرگ مواجه شوند. سید لاری و صولت الدوله قشقایی از این پس هیچ گونه حمایت سیاسی مرکزی را با خود نداشته و در مقابل با دشمنان نیرومند مواجه بودند. این روندحوادث باعث نزدیکی بیشتر سید لاری و صولت الدوله قشقایی گردید. سید لاری ضمن تقاضا از علمای شیراز، خواهان حمایت گسترده از صولت الدوله بودکه درانزوا به سر می‌برد. ^[۱۶۲]
به همین منظور ایشان طی نامه‌ای به صولت الدوله او را مهیای مبارزه ساخت و خودنیز نیروهایش را آماده مقابله با دشمن نمود. این اقدامات سید و اتحاد او با صولت، دولت انگلستان، سردار اسعد بختیاری و طرفداران ملی آنها در فارس را به جنب و جوش درآورد. از طرف دیگر حاج میرزا ابراهیم از بزرگترین علمای شیراز که از مشروطه طرفداری می‌کرد به تبعیت از سید و در حمایت از صولت الدوله بر ضد انگلیسی و قوام الملک اعلام جهاد صادرکرد. در چنین شرایط آشفته و ناآرامی، مخبر السلطنه هدایت عازم فارس شد. این در حالی بود که وی در مأموریت خود به فارس شدیداً از سوی جانبداران جناح‌های دوگانه فارس تحت فشار بود. سردار اسعد در این زمان در پی برقراری خویشاوندی سببی بین قشقایی‌ها و بختیاری‌ها برآمد و دراین باره از مخبر السلطنه کمک خواست. انگلیسی ها نیز تلاش کردند تا با حاکم جدید طرح دوستی بریزند و از طرفی هم روسیه از ترس چرخش حاکم جدید به سوی انگلیسی‌ها ، بر سر راه او مانع ایجاد می‌کرد. علاوه بر این مخبر السلطنه با کانون قدرت جدیدی به نام ژاندارمری مواجه بود که ظاهراً به قصد امنیت راه‌های جنوب اما در اصل برای ایجاد تعادل میان نیروهای انگلیس در مقابل نیروهای روسیه در صفحات شمالی ایرانی و مهار کردن قدرت‌های ضد انگلیسی بود.
حمایت انگلستان از نیروهای ژاندارمری و مأموریت آنان در حوزه اقتدار صولت الدوله سبب شد تا او به دیده مزاحم به این نیروها نگاه کند و دو نیروی ( صولت الدوله و ژاندارمری) در مقابل هم قرار گرفتند و در جنگی که بین آنان شکل گرفت، اکثر نیروهای ژاندارمری پا به فرا رگذاشتند. ^[۱۶۳] این پیروزی آغاز فعالیت مجدد صولت الدوله بود. از سوی دیگر کابینه بختیاری‌ها سقوط کرد و کابینه علاءالسلطنه روی کار آمد. در این کابینه عین الدوله، یار دیرین صولت الدوله ، وزارت داخله را بر عهده داشت. او صولت الدوله را به رویه‌ای دوستانه با مخبرالسلطنه تشویق می‌کرد. ^[۱۶۴] مخبرالسلطنه نیز از همان روزهای اول حکومتش، به جلب اعتماد ایلخانی‌های دو طایفه بزرگ به عنوان عامل بسیار عمده در امور سیاسی ایالت فارس، اهمیت زیادی می‌داد. ^[۱۶۵] در داخل ایل قشقایی نیز زمینه برای صولت الدوله فراهم شد و شرایطی به وجود آمد که ضیغم الدوله استعفا داد و صولت الدوله قدرت گذشته خود را بازیافت و مورد توجه مخبرالسلطنه قرار گرفت، چون موفقیت مخبرالسلطنه تا حدودی به رفتار و اقدامات صولت الدوله بستگی داشت که در این زمان به علت شرایطی که در تهران و فارس پیش آمده بود خود را ملزم به مدارا می‌دید. ^[۱۶۶] با چنین وضعی، شرایط در فارس مجدداً برای روی کار آمدن صولت الدوله فراهم شد و سیاست مخبرالسلطنه بر این اصل قرار گرفت که با صولت الدوله کنار بیاید و سعی در حل اختلاف قشقایی‌ با قوامی ها داشت و می‌خواست از این طریق اوضاع را سر و سامان دهد.
صولت الدوله در نامه مفصلی که به کنسول انگلیس نوشته به انتقاد شدید و محاکمه غیر رسمی وی پرداخته است. این نامه سیاست وی در قبال بیگانگان را نشان می‌دهد. او دراین نامه خطاب به کنسول انگلیس در شیراز می‌نویسد: «وظیفه هر ایرانی به طور اعم و این نوکر دولت وملت به طور اخص است که مطلبی را به حضور مقامات بریتانیا که ادعای دوستی و مودت با ایران را دارند و به خصوص به شما که نماینده حکومت مرکزی در فارس و جنوب هستید برسانم! اگر نیت امپراتوری دولت فخیمه و مقاما ت آن این است که این قطعه از جنوب ایران را به قسمتی از متصرفات بریتانیا مبدل کنند، هیچ شیوه‌ای بهتراز شیوه کنونی وجود ندارد و آن این است که تصمیم به مساعدت به یک خائن گرفته و یک خادم دولت (ایران و بریتانیا) را تضعیف و از خود برانند. اگر نیت آنها چیزی غیر از این است و اگر آنها خواهانند که مال التجاره‌شان به سلامت به مقصد برسد این شیوه، شیوه پسندیده‌ای نیست. نیت اصلی جهان متمدن افزایش تجارت است، علی هذا به نظر می‌رسد که این با تجربه، ذات و عقل متضاد باشد که به تحریک خائنینی جاهل ودوستان نابکار، شخصی را که آزمون دوستی و خدمت کامل را پس داده و از او باید تقاضای همه نوع خدمت بشود و کسی که آنها باید او را قویاً حمایت کنند خراب نموده و از شخصی حمایت کنند که نه تنها نمی‌تواند از مال التجاره‌ای خارجی و داخلی حمایت کند بلکه حتی خودش را نیز نمی‌تواند حفظ نماید. آیا زمانی که من جاده بوشهر را داشتم و هزار تومان در ماه می‌گرفتم مال التجاره سالم و بدون لطمه به مقصد نمی‌رسید؟ آیا بهای عمل صدمن هفده تومان نبود؟ آیا قاطر چیان سر وقت مقرر نمی‌رسیدند؟ علیرغم تمام اینها خدمات من نادیده گرفته شد و با من ظالمانه رفتار کردند. تا حد ممکن من قشقایی‌ها و دیگر طوایف را منع کردم. پس از آن ، چه اتفاق افتاد که آنها می‌بایست برای تضعیف این قدرت (صولت الدوله) می‌کوشیدند؟ طبیعی است هنگامی که طوایف وحشی هیچ قدرت بازدارنده‌ای را پیش روی خود نبینند ومشاهده کنند که حاکم وقت به آنها کمک می‌کنند و‌آنها را به شهر آورده و آشوب در شیراز راه می‌اندازند، مال التجاره‌ها و بازارها غارت می‌شود و حوالی آن به سرقت می‌رود و اطراف ناامن می‌گردد و بهای ۱۷ تومان برای صدمن به ۵۰ تومان برای صدمن می‌رسد و جاده‌ها بسته می‌شود. حمایت بی‌فایده از خائنین برای دو دولت نتیجه ی فوق العاده را خواهد داشت. علاوه بر دست کشیدن از طایفه‌ام که مثل بچه‌های من و پیراهن تن من هستند من در گرمسیر منزوی شدم. املاک و متعلقات من در سرحد به غارت رفت. آنها حتی اینجا هم مرا رها نکردند و نیرویی علیه افراد من به سیاخ فرستادند. افراد من این نیرو را پراکنده ساخته و به حفاظت سیاخ پرداختند. ژاندارمری را برای مقابله آنها فرستادند. افراد من ناچار به دفاع از خود شدند و ژاندارمری را دفع کردند . (افراد من) نمی‌دانستند که حریفشان چه کسانی هستند وقتی آنها را شناختند، آنها را با روی باز پذیرفتند. چرا باید مرتب علیه طوایف بی‌طرف نیرو فرستاده شود؟ ظاهراً خائنین با این حساب می‌خواهند که حکومت هزینه سنگین متقبل شوند.بعد از اینکه آنها پول گرفتند دوباره تقاضا خواهند کرد. آنها این را بهانه برای به دست آوردن پول قرار دادند. نیت آنان خدمت نیست. منظور آنان همان است که گفته شد. اینکه نسبتاً سهل است که تمام خط‌های سیاسی را که در مورد شرایط حمایت (در مورد من) به عمل آمده است تشخیص داد. من حاضرم هر آنچه شرافتاً برای خدمت و حفظ نظم و جریان گذشته و تأمین آرامش شما میسر است انجام دهم و این نیازی به دادن پول به خائنین نخواهد داشت…» ^[۱۶۷]
صولت الدوله در این نامه ضمن اتخاذ شیوه ای سرسختانه، به انگلیسی‌ها در صورت چشم طمع داشتن به خاک ایران هشدار داده است. مهم‌ترین نکته این نامه، آغاز نامه است. کنسول بریتانیا در شیراز، نماینده دولت مرکزی قلمداد شده است. زیرا طبق داده‌های تاریخی در این زمان تصمیم نهایی را در جنوب انگلیسی‌ها می‌گرفتند. نکته دیگر اشاره به مشی سیاسی اوست. وی توضیح می‌دهد که اگر نیت دولت بریتانیا این است که جنوب ایران را به متصرفات خود بیفزاید، شخص او با آنها نمی‌تواند کنار بیاید و همانا بهترین راه استفاده و به کارگیری خائنین است. در این نامه صولت الدوله صراحتاً گفته است که اهل خیانت نیست و وفادار به میهن است. نکته بعدی اشاره به سوابقش در برقراری امنیت است. بهانه انگلیسی‌ها برای دخالت سیاسی و نظامی در امور ایالت، ناامنی بود. وی عنوان می کند که اگر در پی برقراری امنیت هستید من آماده این کار هستم و لازم نیست به عوامل خود پول بدهید. منظور وی حمایت مالی انگلیس از قوام الملک است. نکته بعدی در نامه اشاره به ظلم‌هایی است که در حق وی اعمال شده.
بدین گونه فارس پس از سپری کردن حوادث بسیاری در جریان مشروطه، در آستانه وضعیتی جدید قرار گرفت و آن آغاز جنگ بین‌المللی اول (۱۹۱۸-۱۹۱۴) بود که کشور ما نیز از عواقب آن بی‌نصیب نماند که بخش بعدی به این مبحث اختصاص دارد. ^[۱۶۸]

۲ – ۲ – ۳ صولت الدوله و جنگ جهانی اول

در اوایل قرن حاضر (بیستم) در پی چند سال صف آرایی و مقابله دول بزرگ و قدرتمند استعماری که به دوران صلح مسلح معروف شد، سرانجام در سال ۱۹۱۴ م/ ۱۲۹۳ ش جنگ بین الملل اول بین انگلستان، روسیه و فرانسه از یک سو (متفقین) و‌آلمان، اتریش و عثمانی از سوی دیگر (متحدین) شروع شد. در این میان کشور ما نیز از مصائب و پیامدهای جنگ در امان نماند، زیرا دولتین انگلستان و روسیه مدت زمان درازی بود که در ایران نفوذ داشته و برای افزایش نفوذ خود در منطقه برنامه های بلند مدتی را طرح ریزی کرده بودند، از سوی دیگر عثمانی نیز با ایران هم مرز بود و آلمان به عنوان یک نیروی تازه نفس تلاش می‌کرد تا در کنار اتحاد با عثمانی، ایران را به طرفدارای از خویش وارد جنگ کند.^[۱۶۹]
با آغاز جنگ، ایران آشفته، آشفته تر شد و با وجود اعلام بی‌طرفی از جانب دولت ایران،دول در گیر جنگ این بی‌طرفی را که از روی ضعف و اضطرار اعلام شده بود محترم نشمرده و هر کدام با اعزام نیروهایی به داخل ایران در پی تقویت مواضع خویش برآمدند. حضور استعماری دو قدرت روس و انگلیس، امان از مردم بریده بود ودراین سالها جنگ را فرصت مناسبی جهت انتقام‌گیری از آنان می‌دانستند و جهت‌گیری مردم در این جنگ تا حدودیمشخص بود و طبیعتاً حامی و هوادار آلمان بودند. علاوه بر این شعارهای عامه پسند در هواداری از آلمان و اتحاد امپراتوری عثمانی با آن دولت، اشتیاق پیوستن به جبهه متحدین را بیشتر می‌کردو فتواهای مراجع مسلمان، این اشتیاق را مشروعیت می‌بخشید. موقعیت همیشه استراتژیک ایران نیز، کشور ما را به یکی از نقاط تلاقی نیروهای درگیر در جنگ تبدیل می‌کند وسراسر ایران بی‌طرف، به جنگ کشیده می‌شود. هریل آمریکایی وضعیت عمومی ایران را در آستانه جنگ اول جهانی این گونه شرح می‌دهد: «تمام ایران در جوش و خروش است. وضع کلیه ایلات ایران به غایت اسباب تشویش است. در تمام نقاط در شرق، غرب، شمال و جنوب از هر طرف ایلات در صدر هیجان است.»^[۱۷۰]
به همان نسبت که توسعه دامنه جنگ به خاک ایران و حضور نظامیان بیگانه در آن با مراحل مقاطع متفاوتی توأم بوده به همان نسبت نیز نوع واکنش ایرانیان در برابر این تحولات ، صور متفاوتی به خود گرفته بوده. بسیاری از این واکنش ها مانند وقایع کردستان و آذربایجان در شمال غرب، تحولات تنگستان و دشتی در جنوب یا سفر مهاجرت در مراحل نخست جنگ با نوعی همراهی از یکی از طرفین درگیر بر ضد دیگری همراه می‌شود و سرنوشت نهایی آنها نیز کم و بیش تحت الشعاع نفوذ و اقتدار هر یک از قدرتهای مزبور در آن دوره مشخص قرار می‌گیرد ولی در کنار آن بودند نوع دیگری از واکنش‌ها که در مقطعی دیگر بدون ارتباط با رقابت و رویارویی قدرتهای خارجی در کشور شکل گرفته و بروز پیدا کردند . یکی از نمونه‌های بارز این گونه واکنش‌ها، مبارزه و رویارویی ایل قشقایی است و صولت الدوله به عنوان رئیس ایل قشقایی در این دوره، ایل را رهبری و سرپرستی می‌کرد و به عنوان نماد و نماینده ایل قشقایی در مقابل قدرت‌های درگیر بوده و به نحو گسترده‌ای درگیر این تحولات می‌شود.^[۱۷۱]
صولت الدوله همانطور که در بخش قبلی اشاره شده، در خلال انقلاب مشروطیت، جانب مشروطه خواهان را گرفت و پس از آن نیز در تحولات جنگ مشارکت کرده. موضع صولت الدوله در طول جنگ ثابت نبوده و در مراحل مختلف با توجه به مقتضیات سیاسی وقت و موقعیت زمانی، تغییر کرده.
موضع صولت الدوله و ایل قشقایی را در طول جنگ می‌توان به سه مرحله متفاوت تقسیم کرد: مرحله اول که از سال ۱۹۱۴ م یعنی از زمان شروع جنگ، آغاز شده تا سال ۱۹۱۵ م ادامه می‌یابد که در خلال آن هیچکدام از طرفین جنگ به طور قاطع بر اوضاع مسلط نبوده ودوران زورآزمایی و ارزیابی نیروی مقابل بوده، دراین دوره قشقایی ها و رهبری آن سیاست انتظار را در پیش گرفته بودند هر چند به طور ضمنی از نیروهای مخالف بریتانیا حمایت می‌کردند.
مرحله دوم که از سال ۱۹۱۶ م شروع و تا اوایل سال ۱۹۱۷ م به طول می‌ انجامد این مرحله زمان تحکیم قدرت متفقین وپ راکندگی طرفداران متحدین بود ودر خلال آن قشقایی‌ها روابط مسالمت آمیزی با انگلیسی‌ها داشتند و سرانجام مرحله سوم از سال ۱۹۱۷ م آغاز و تا پایان جنگ طول می‌کشد که با فروپاشی دولت تزاری و تضعیف متفقین و اوج گیری احساسات ضد انگلیسی در ایران توأم شد . قشقایی ها نیز متأثر از اوضاع سیاسی کشور، به رو دررویی با نیروهای انگلیسی برخاستند. ^[۱۷۲]
مصادف با شروع جنگ، مخبر السلطنه هدایت حکومت فارس را بر عهده داشت. وی سیاستمدار کهنه کار و کارکشته‌ای بود. به اعتقاد وی «تنفر از روس و انگلیس و توجه به آلمان، معنی داشت یا نداشت عمومی بود. ^[۱۷۳] با این جریاناتی که بر کشور حاکم بود، مخبر السلطنه نیز در پی این بود که خود را با جو عمومی هماهنگ کند. او در ظاهر می‌کوشید تا به حمایت از سیاست دولت، اوضاع فارس را سروسامان دهد. ^[۱۷۴] امادر باطن ازدموکرات ها و انقلابیون حمایت می‌کرد. بیشتر کانون‌های متنفذ و قدرتمند فارس متمایل و هماهنگ با جو عمومی بودند. کانون‌های فکری و مذهبی شیراز، اکثر رؤسای سواحل خلیج فارس، ناصر دیوان کازرونی نیروهای ژاندارمری، آیت الله لاری و انقلابیون لارستان و صولت الدوله، هم نقطه اشتراکشان کمک به شکست متفقین بود. ^[۱۷۵]
آنچه مسلم است صولت الدوله قشقایی، هیچگاه با انگلیسی‌ها میانه خوشی نداشت. ^[۱۷۶] و مأموران انگلیسی مرتب در ضدیت وی با آنها سخن گفته‌اند. اختلاف انگلیسی‌ها با صولت الدوله تا آنجا بود که وقتی دولت ایران وام شماره ۱۱ را ازدست انگلیس می‌گرفت، قول داده بود بخشی از آن را صرف سرکوب صولت الدوله قشقایی نماید. ^[۱۷۷]
دولت آلمان هم با بهره گرفتن از روحیه ضد انگلیسی صولت الدوله، مرتب وی را علیه بریتانیا تحریک می‌نمود. از جمله این تحریکات، نامه ۱۱ سپتامبر ۱۹۱۵ وزیر مختار آلمان به صولت الدوله و ستایش وطن پرستی صولت الدوله به همراه تحفه (هدیه‌ای) برای او و تشویق او به ادامه مبارزه که متن نامه چنین است:
« تهران به تاریخ ۱۱ سپتامبر ۱۹۱۵ مطابق با شوال ۱۳۳۳ »
«استظهاراً ، مشفقاً، مکرماً، مهرباناً نظر به دوستی و مودتی که همراه با اینجانب و کنسول ‌های آلمان در بوشهر و شیراز داشته‌‌اید در مقام مساعدت برآمده به وسیله شخص محترم و معززی که از تهران به شیراز مسافرت می‌کند به نگارش این مکتوب مبادرت می‌ورزد و از صمیم قلب نهایت امتنان را از جنابعای دارم که همیشه روابط خود را با نمایندگان دولت امپراتوری آلمان محفوظ داشته و از این حسن رفتار خویش را که با مصالح آلمان توأم است منظور فرموده‌اید.
دولت آلمان دوست حقیقی ایران و اعلیحضرت شاهنشاه تاجدار ایارن و طالب استقلال و حاکمیت ایران است. چون امپراتور مفخم آلمان اظهار فرموده است که با قدرت کامله و بازوی توانای خویش به مساعدت اسلام اقدام می‌فرماید تکلیف هر ایرانی و هر مسلمانی است که از همراهی بادشمنان اسلام و ایران خاصه به انگلیسی‌ها استنکاف ورزند انگلیسی‌ها در موقع تصرف و الحاق بندر بوشهر به طور وضوح ثابت کردند که در فکر معاضدت با ایران نیستند بلکه می‌خواهند خاک پاک این مملکت را گرفته، آزادی و استقلال ملی سواران شجاع و سلحشور ایران را در تحت موقعیت و اسارت انگلیس درآورند. مدتی است که دوستدار نام آن جناب را مثل یک شخص وطن پرست و صمیمی نسبت به دولت متبوعه خودتان و حامی و پای بند دین مقدس اسلام شناخته ودوستی با شما را بسیار مغتنم می‌شمارم. مطمئن باشید همانطور که آلمانها بادشمنان خودمقابله شدید می‌نمایند ودمار از روزگار آنها در می‌آورند همان قسم نسبت به دوستان خویش ثابت قدم هستند چنانچه آن جناب بخواهد با دوستدار طرف مکاتبه واقع شودخوب است به وسیله کنسول آلمان مقیم شیراز که مورد اعتماد تام دوستدار می‌باشد و همیشه برای مذاکره به ایشان حاضر خواهد بود اقدام فرمایند….» شاهزاده هانری
هدایای ارسال عبارت بودند از یک تفنگ که روی آن کاغذی بدین منظور به زبان فارسی الصاق شده بود: «این تفنگ را مخصوصاً اسلحه ساز امپراطور برای جناب صولت الدوله قشقایی ساخته و پرداخته است. ^[۱۷۸]
برای روشن شدن نقش ایل قشقایی در جنگ اول جهانی و اهمیت تصمیم گیری های صولت الدوله قشقایی رهبر ایل، درحوادث پیچیده فارس چگونگی برخورد او با چهار موضوع راهگشا خواهد بود:
۱ - جهت‌گیری اودر برابر سیاست دولت مرکزی
۲ - جهت‌گیری او در برابر سیاست‌های دولت‌های درگیر
۳ - برخورد وی با حکام ایالت فارس
۴ - موضع‌گیری اودر برابر نهضت جنوب و مراحل مختلف ان
حوادث فارس به دولت مرکزی، حاکمانفارس وانگلیس ثابت کرده بود، تا زمانی که صولت الدوله از حمایت اکثریت ایل قشقایی برخوردار باشد، مقتدرترین چهره سیاسی جنوب است، لذا در آغاز جنگ جهانی اول هر کدام از طرف‌های درگیر برای پیشبرد اهداف خود در پی این بودند تا با صولت الدوله همسو شوند و یا خصومت و دشمنی وی را علیه خود تحریک نکنند. صولت الدوله نیز محتاطانه عمل می‌کرد چون در این شرایط بحرانی جنگ که نفوذ دولت مرکزی در ایالت بیش از پیش کاسته شده و عملاً انگلیس همه کاره ایالت بود و همچنین صولت با عبرت گرفتن از سرنوشت دولت دیرین خود سید لاری، بااحتیاط بیشتر عمل می‌کرد. علاوه بر این در صحنه نبودن سیه لاری کار را برای صولت الدوله دشوار می‌‌کرد و به همان نسبت کار را برای رقبای او آسان می‌کردو
در این زمان، سیاست و شیوه حکومت حاکم ایالت نیز نسبت به قبل متفاوت بود. در ادوار گذشته سیاست دولت مبتنی بر تفرقه بینداز و حکومت کن بود یعنی بین دو ایل (قشقایی و خمسه) رقابت ایجاد می‌کرد و آنگاه با گرایش به یکی،دیگری را تهدید و سرکوب می‌کرد. معمولاً تهدیدها و سرکوب ها نصیب ایل قشقایی می‌شد. اما در این زمان حاکم وقت، مخبرالسلطنه هدایت، سیاست دیگری در پیش گرفت و آن آشتی دادن ایلها بود.^[۱۷۹]
مخبرالسلطنه پس از ورود به فارس، صولت الدوله را که از ایلخانی برکنار شده بود، مجدداً به ایلخانی ایل قشقایی گماشت و حتی تلاش‌هایی در جهت آشتی دادن او با برادرش صولت السلطنه صورت داد.^[۱۸۰]
مخبر السلطنه گرچه برایایجاد آرامش به صولت الدوله نیاز داشت ولی در عین حال سعی داشت از افزایش بیش از حد قدرت او جلوگیری کند. ظاهراً وی در نظر داشت که به وسیله تقویت محمدخان کشکولی و صولت السلطنه، قدرت وی را محدود کند ولی زمان مناسب برای اجرای این طرح فرا نرسید.^[۱۸۱] هدف دیگر مخبر السطنه این بود که با بهره‌گیری از قدرت جدید الورود نیروی ژاندارمری ازقدرت ایلخانان بکاهد ونفوذ دولت مرکزی راافزایش دهد.^[۱۸۲] وی (مخبرالسلطنه هدایت) از دولت مرکزی تقاضا کرده بود تا هنگام عبور سالیانه ایل قشقایی از اطراف شیراز، ژاندارم در پوزه کشن ک محل عبور ایل بود، مانوری بدهد تا به قول خودش جلو کند اما گله داشت که عین الدوله تمام نقشه‌های وی علیه ایلات رابرای صولت الدوله فاش کرده. بنابراین این ترفند مخبرالسلطه نیز جواب نداد و با شروع جنگ جهانی اول این فرصت‌ها از مخبرالسلطنه والی فارس گرفته شد و صولت الدوله توانست با برادرش سردار احتشام آشتی کند و بنا به گزارش کنسولگری بریتانیا در سال ۱۳۳۲ ق وی توانست نظمی به ایل ببخشد که در آن سالها سابقه نداشت.^[۱۸۳]
کم‌کم با شروع جنگ جهانی، رقابت و اختلاف بین صولت الدوله و مخبر السلطنه علین و باعث نزدیکی صولت الدوله و قوام الملک به یکدیگر و اتحاد علیه مخبرالسلطنه شد، چیزی که انگلستان نیز خواهان آن بود.^[۱۸۴]
اندکی قبل از شروع جنگ کنسول انگلیس با صولت الدوله ملاقات می‌‌کند. مخبرالسلطنه این ملاقات را توطئه‌ای علیه خودمی‌داند. انگلیسی‌ها ابتدا امیدوار بودند که بتوانند مخبرالسلطنه را در جهت اهداف خود بکار گیرند اما پس از ناامیدی از جلب حمایت او به مخالفین وی پیوستند. همانطوری که قبلاً ذکر شد امنیت فارس به خواسته صولت الدوله رهبر ایل قشقایی و قوام الملک رهبر ایل خمسه بستگی داشت و آن دو نیز اغلب با یکدیگر در رقابت بودند و والیان فارس نیز جهت حفظ منافع خود به این درگیری ها دامن می‌زدند اما این بار انگلیسی‌ها سعی کردند خط مشی خود را بر امکان همکاری آن دو (صولت با انگلیسی‌ها برایمقابله با مخبرالسلطه در تصمیم‌گیری‌های بعدی صولت الدوله تأثیر به سزایی داشت اواکنون مجبور بود برای غلبه بر حاکم (مخبرالسلطنه) باانگلستان از در مسالمت آمیزی وارد شود و احتیاط بیشتری چاشنی کارش قرار دهدو از سوی دیگر انگلستان که به قدرت صولت الدوله واقف بود سیاست ملایم‌تری را نسبت به صولت الدوله اتخاذ کرد و در تیر ماه ۱۲۹۳ ش (۱۳۳۲ ق) شرایط چهارگانه‌ای برای اتحاد ایلات مزبور طرح کرد.
انگلیس از آنان می‌خواست تا صلح را رعایت کنند و در میان ایل خود نظم برقرار سازند، مالیات ایل را مرتب جمع‌ آوری نمایند و از همه مهم‌تر با نمایندگان بریتانیا روابط رضایت‌بخشی داشته باشند و منافع آن کشور ر مورد توجه قرار دهند . در واقع صحنه گردان اصلی این اتحاد، فردریک اوکانر، کنسول انگلستان در شیراز بود.^[۱۸۵]
نتایج اقدامات اوکانر چنان مؤثر بود که در خرداد ۱۲۹۴ ش می‌نویسد: «قوام الملک و صولت الدوله اختلافات خود را کنار گذاشته ، به توافق رسیده‌اند تا سیاسیت بی‌طرفی ایران را رعایت کنند.^[۱۸۶]
اقدامات اوکانر باعث شد حتی صولت الدوله طی تلگرافی به هیئت وزرا و مجلس ملی پیشنهاد کند که: «محض رضای خدا اینوالی را جهت خرابکاری به گوشه‌ای از مملکتکه آبادتر است بفرستید وگرنه ما مجبور خواهیم شد قبل از دفع فسادخارج به دفع فساد داخله بپردازیم.»^[۱۸۷]
اما در واقع این ظاهر امر بود و خیلی زود کنسول از همکاری صولت الدوله قطع امید کرد^[۱۸۸] و صولت الدوله در ملاقاتی که با کنسول ، به هنگام عبور ایل از شیراز از نامهربانی خود را نشان داد^[۱۸۹] .
اشتیاق و انگیزه آلمان برای جلب و جذب صولت الدوله از انگلیسی‌ها بیشتر بود. آنان برخلاف انگلیس که به اختلاف بین صولت الدوله و مخبرالسلطنه دامن می‌زدند، خواهان حل این اختلافات بودند.^[۱۹۰]
واسموس جاسوس آلمانی در اولین سفر خود به اطراف شیراز، با صولت الدوله ملاقات کرد اما صولت الدوله هیچگاه تسلیم تبلیغات واسموس نشد^[۱۹۱] صولت الدوله همچنین مجبور بود موقعیت برادرانش را که هر کدام ادعای رهبری ایل را داشتند و برای رسیدن به این مقام مایل بودند با انگلیسی‌ها نیز سازش کنند در نظر بگیرد. بنابراین او نمی‌خواست درگیر مسائلی شود که موجب تضعیف موقعیت او گردد.^[۱۹۲]
واسموس نمی‌‌دانست تا چه حد به روش ضد انگلیسی صولت الدوله اعتماد کند.^[۱۹۳]
اما دراین ملاقات متوجه شد که صولت الدوله اهل سازش با انگلیسی‌ها نیست و افرادایل کلاً مخالف انگلییس‌ها هستند و این اطمینان برای او حاصل شد که صولت الدوله خود را به انگلیسی‌ها نخواهد فروخت اما آمادگی لازم را نیز برای درگیری باانگلیس نخواهد داشت.^[۱۹۴]
با این شرایط در بهار سال ۱۲۹۴ ش صولت الدوله تحریکاتی را بر ضد انگلیسی‌ها صورت داد. شرکت در جلسه‌آی با حضور تعدادی از فرماندهان ژاندارمری و تنی چند از بزرگان و بازاریان شیراز و واسموس دراردیبهشت ۱۲۹۴ ش/ جمادی الثانی ۱۳۳۳ ق که رنگ و بوی ضد انگلیسی داشت از آن جمله بود. بنا به نوشته نیلستروم، شاهد عینی جلسه، صولت الدوله در این ایام مشغول جمع آوری نیروی نظامی بود و این نیروها خود را آماده جنگ می‌کردند تا راهی بوشهر شوند اما واسموس معتقد بود که کار بوشهر را به عهده تنگستانی‌ها بگذارند و برای ستیزهای بزرگ صبر پیشه کنند.^[۱۹۵]
در حالی که صولت الدوله تمایل به جنگ داشت در تلگرافی که از قشمه (شهر ضافعلی ) خطاب به مجلس شورای ملی و جراید مرکز مخابره می‌کند، خواهان رهنمود مجلس و تعیین تکلیف می‌شود و اعلام می‌کند که آیا سیاست دولت که هنگام بهار مبنی بر بی‌طرفی بود به قدرت خود باقی است یا تغییر کرده است.^[۱۹۶] دولت در جواب تلگراف صولت الدوله، مؤکدآً خواستار بی‌طرفی او و ایل قشقایی می‌شود. صولت الدوله نیز مطابق سیاست رسمی دولت مرکزی، بی طرفی خود و ایل قشقایی را اعلام می‌کند اما اقدامات برخی طوایف قشقایی به معنای حمایت تلویحی صولت الدوله از نهضت جنوب بوده.
در تابستان ۱۲۹۴ ش (۱۳۳۳ ق) که انگلیسی‌ها روزهای سختی را سپری می‌کردند و آلمانی‌ها به موقعیت‌های بزرگی دست یافته بودند، زایلو یکی از چهره‌‌های شاخص آلمانی که موفقیت‌های برجسته‌ای در اصفهان و حوزه‌های مرکزی به دست آورده بود، در تلاش بود تا با رهبران ایلات و عشایر از جمله صولت الدوله قشقایی ارتباط برقرار سازد. دولت آلمان، به ایل قشقایی که با دولتانگلستان دشمن بود، امیدهای بسیاری بسته بود. زایلر کوشید تا هنگام کوچ ایل به ییلاق که در نزدیکی اصفهان قرار داشت با صولت الدوله رئیس ایل ارتباط برقرار سازد و او را تحت نفوذ خود درآورد و تمام تلاش خود را به کار می‌گیرد تا خصومتی که از زمان های دور بین ایل قشقایی و بختیاری وجود داشت را برطرف سازد تا با کمک و همراهی این دو ایل قدرتمند، نیروی متحد بر ضد انگلیس تشکیل دهد. لذا صولت الدوله در این ملاقات برای درگیری با انگلیسی‌ها در فارس اعلام آمادگی کرد و حاضر به جنگ در خوزستان و بین النهرین شد، اما سردار احتشام برادر صولت الدوله، از جنگ با انگلیس طفره رفت.^[۱۹۷]
در تیر ماه همان سال، اختلافات بین صولت الدوله و مخبرالسلطنه والی فارس، شدت بیشتری یافت و به همین دلیل قوامالملک خود را بیشتر به ایلخانی قشقایی صولت الدوله، نزدیک کرد و صولت الدوله آنگونه که قبلاً ذکر شد طی تلگرافی به مستوفی الممالک رئیس الوزراء، نا امنی جنوب و اشغال بوشهر را ناشی از بی‌تدبیری مخبر السلطنه دانست و خواهان عزل وی شد.
در این زمان درگیری‌ها و تنش‌های درونی، وضعیت ایل قشقایی رادوباره دچار دشواری‌هایی ساخت. در اخبار راجع به این دوره آمده است که: «بین قشقایی‌ها و اهالی گرمسیر تفرقه و به جان یکدیگر افتاده‌اند. نصرالدوله پسر قوام الملک بر علیه پسر شوریده و قشقایی‌ها اطراف اردکان را چاپیده و طوایف کشکولی و دره شوری به نزاع مشغولند.^[۱۹۸] احتمالاً نوشته روزنامه ارشاد که این اختلافات را ناشی از سیاست انگلیس می‌دانست تا ایل قشقایی در حادثه مهمی چون اشغال بوشهر فرصت و امکان لشکر کشی به آن سمت نداشته باشد درست باشد.

مرتکب فساد و تقصیر در دین شود و آنچه را که از لوازم دین است مانند شکر خداوند به جا نیاورد کافر گفته می شود.^[۱۵]
مبحث دوم:اقسام فقهی ارتداد و تحلیل آن در آیات و روایات
در این مبحث اقسام فقهی ارتداد و تحلیل آن در آیات و روایات در دو گفتار، که در گفتار اول تقسیم بندی فقهی مرتدّ فطری و ملی و در گفتار دوم تحلیلی بر جایگاه این تقسیم بندی در آیات و روایات مورد بررسی قرار می گیرند.
گفتار نخست:تقسیم بندی فقهی مرتدّ فطری و ملی
مراد از مرتدّ فطری و ملی یکی از جایگاههای مهم اختلاف در مسأله ارتداد است.در صحیحه علی بن جعفر(ع) که مستند اصلی تقسیم است، معیار را سبقت کفر بر اسلام، قرار داده است.با مقابل هم قرار دادن دو پرسشی که در این صحیحه آمده است می توان به دو مفهوم دست یافت:یکی آنکه مرتدّ می شود در حالی که اسلام او هرگز مسبوق به کفری نبوده است و دیگری آنکه مرتدّ می شود در حالی که اسلام او که اکنون از آن برگشته قبلاً هم مسبوق به کفر بوده است در این صحیحه گر چه در پاسخ پرسش اول که با عبارت «مُسلِمُ تَنَصَّر»آمده است، تفصیلی داده نشده است که آیا قبل از اینکه«مسلم»باشد کافر بوده است یا نه، امّا پرسش و پاسخ دوم این اطلاق را از بین می برد، زیرا در این پرسش و پاسخ برای صورتی که اسلام مسبوق به کفر باشد، حکمی دیگر داده است.^[۱۶]

( اینجا فقط تکه ای از متن فایل پایان نامه درج شده است. برای خرید متن کامل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )

الف:اسلام و کفر قبل از بلوغ در صدق فطری و ملی
این بحث بین فقها در مورد مفهوم مرتدّ فطری بیشتر مطرح شده است.
برخی گفته اند برای تحقق ارتداد فطری اینکه از کودکی به تبع پدر و مادر محکوم به اسلام بوده است کافی نیست، بلکه می بایستی علاوه بر آن پس از بلوغ، خود اظهار اسلام کند و سپس از اسلام برگردد تا بتوان او را مرتدّ فطری دانست.دلیل این فقیهان ظهور «رجل» در صحیحه حسین بن سعید است.اینان می گویند مسلم یا رجل که در روایات آمده ظاهر در اسلام حقیقی است و اسلام تبعی غیر بالغ را شامل نمی شود.بنابراین بچه مسلمانی که پس از بلوغ، به دلیل شرایط محیطی و یا هر دلیل دیگر، هیچ وقت شهادتین نگفته است، چنانکه اظهار کفر کند، حکم به ارتداد فطری او نمی شود.^[۱۷]
در مقابل، کسانی که مرتدّ فطری را کسی دانسته اند که از پدر و مادر مسلمان زاده شده باشد و اسلام تبعی را در تداوم اسلام قبل از کفر برای ارتداد فطری کافی قلمداد کرده اند، اظهار یا وصف اسلام را پس از بلوغ لازم نداسته اند، اینان محور سخن خود را بر این قرار داده اند که ثابت کنند کودکی که از پدر یا مادر مسلمان زاده شده باشد، شرعاً همه احکام مسلمان را دارد.
دلیل اینان ادلّه ای است که دلالت می کند اگر مسلمان از دنیا برود و فرزندی در شکم زن یا کنیز خود داشته باشد، میراث فرزند جدا می گردد، هر چند که زن یا کنیز مسلمان نباشد.^[۱۸]
این دلیل به ضمیمه این نکته مسلّم که وارث مسلمان باید مسلمان باشد، به دست می دهد که فرزند مسلمان محکوم به اسلام است.
روشن است که با صرف جریان حکمی از احکام مسلمان نمی توان پذیرفت که از نظر شرع، به طور کلی و در همه احکام فرزند مورد نظر محکوم به اسلام حقیقی است که در تحقق مرتدّ فطری نیاز است.
روایت حفص بن غیاث که در آن اسلام کفار در دارالعرب اسلام فرزندان آنان نیز قلمداد می شود^[۱۹] و نیز مرسله صدوق(ره) با مضمونی نزدیک به این معنا به دلیل ضعف سند مؤیّد قرار گرفته اند.^[۲۰]
حاصل اینکه هیچ یک از ادلّه ای که بر کافی بودن اسلام کودکی، به تبع پدر یا مادر، در صدق مرتدّ فطری، برابر صحیحه علی بن جعفر(ع) اقامه شده است ، به نظر تمام نمی نماید.امّا یک مطلب پذیرفتنی است و آن اینکه اگر در دوران کودکی و در حالی که ممیز بوده است و درک کافی برای فهم شهادتین را داشته است، شهادتین را جاری کند حقیقتاً در ظاهر شرع مسلمان است.
به عبارت دیگر، با فرض دیگر شرایط تحقق ارتداد فطری، لازم نیست بگوئیم باید پس از بلوغ اظهار اسلام کند؛ همین که پیش از بلوغ هم اگر در حال تمیز و فهم اظهار اسلام کرده است، برای صدق«مُسلِمٌ تَنَصَّرَ» که در صحیحه علی بن جعفر (ع) آمده است کافی است.^[۲۱]
به همین ترتیب می توان برای صدق ارتداد ملی، درباره کفر پیش از بلوغ نظر داد.بنابراین در مفهوم مرتدّ ملی هم مثل مرتدّ فطری، قید وصف یا اظهار کفر را پس از بلوغ که در سخن برخی از فقها^[۲۲] آمده است، برابر با ظاهر ادلّه نمی بینم.
همچنین مانند اسلام تبعی، کفر تبعی فرزند کافر نیز، در صورتی که از خود او موجبات کفر صادر نشده باشد، در کفایت کفر اصلی و در نتیجه، صدق ارتداد ملی محل اشکال است.
در صحیحه عبدالله بن سنان که می تواند بهترین مستند برای اثبات کفر حقیقی اولاد کفر باشد.چنین آمده است:«سَأَلتُ اَبا عَبدِالله(ع) عَن اولادِ المُشرِکینَ یَموتونَ قبلَ أن یَبلُغُوا الحِنثَ؟ قالَ:کُفّارٌ وَالله أعلَمُ بِما کانُوا عامِلینَ یَدخُلُون مداخِلَ آبائِهِم»البته همچون فرزند مسلمان، اجماع بر جاری کردن برخی از احکام کافر بر اولاد او مانند نجاست، تملک او و… منافاتی با این برداشت ندارد.زیرا در صدق ارتداد ملی کفر حقیقی نیاز داریم؛ برای جریان یافتن این احکام، کفر تبعی هم کافی است.^[۲۳]
ب:تأثیر اسلام و کفر پدر و مادر در تعریف مرتدّ فطری و ملی
در سخن شیخ طوسی(ره) آمده«مرتدّ فطری بر فطرت اسلام زاده می شود ولی بعداً کافر می شود.مرتدّ ملی از ابتدا کافر بوده، امّا اسلام آورده است و سپس از اسلام به کفر باز گشته است^[۲۴]»حقیقت این است که تأثیر اسلام یا کفر پدر یا مادر در نوع ارتداد مرتدّ بین فقهای شیعه پس از شیخ طوسی (ره) امری مسلم انگاشته شده است.این تأثیر را از سخنان شیخ مفید(ره)، شیخ صدوق و صاحب فقه رضوی نیز می توان به خوبی بدست آورد.در ادلّه، بهترین متن در این باره که در مقام تقسیم مرتدّ، ولادت را معیار قرار داده است، همان مرفوعه ای است که از حضرت علی(ع) نقل شده است:«… امّا مَن کانَ منَ المسلِمینَ وُلِدَ عَلَی الفِطرهِ ثُمَّ تَزَندَقَ فَاضرِب عُنُقَه وَ لا تَستَتِبهُ وَ مَن لَم یُولَد مِنهُم عَلی الفِطرهِ فَاستَتِبهُ …»مراد از ولادت بر فطرت را فقها همان ولادت بر اسلام، به این معنا که پدر یا مادر او مسلمان باشند، گرفته اند.صحیحه عبدالله بن سنان می تواند شاهد این برداشت باشد:«عَن اَبی عبدالله(ع) قالَ : سأَلتُهُ عَن قولِ الله عزَّ و جلَّ، فِطرَهَ اللهِ الَّتی فَطَرَ النّاسَ عَلَیها، ما تِلکَ الفِطرَهُ؟ قالَ: هِیَ الإسلامُ … »
در موثّقه عمار ساباطی آمده است:«کُلُّ مُسلِم بَینَ مُسلِمینِ اِرتداً عَنِ الإسلام… عَلَی الامام اَن یَقتُلَه وَ لا یَستَتیبَهُ» از برخی نسخ من لا یحضره الفقیه تألیف شیخ صدوق(ره) که این موثقه در آن نیز آمده است، به جای عبارت «مسلمٍ بین مُسلِمین»، «مُسلمٍ ابن مُسلَمینِ» و از برخی دیگر«مُسلمٍ ابنِ مسلمٍ» نقل شده است.^[۲۵]
در صحیحه حسین بن سعید نیز آمده است:«رَجُلٌ وُلِدَ عَلَی الإسلامِ».
امّا مرتدّ ملی در صحیحه علی بن جعفر(ع) قیدی ندارد مگر قید عدمی در مقابل مرتدّ فطری که در مرسله آمده است، یعنی«مَن لَم یُولَد مِنهُم عَلَی الفِطرَهِ».
گر چه متن مرفوعه منقول از حضرت علی(ع) به دلیل ضعف سند نمی تواند به تنهایی تقیید فوق را در مفهوم مرتدّ فطری ثابت کند، امّا صحیحه حسین بن سعید و موثّقه عمار، به قرینه وحدت حکم وقتی در کنار آن متن قرار گیرند و البته صراحت صحیحه علی بن جعفر(ع) هم در تقسیم مرتدّ بر دو قسم مورد توجه باشد، در مجموع برای اثبات قید فوق در مفهوم مرتدّ فطری کافی به نظر می رسند.
ج:مراد از ولادت بر اسلام یا فطرت
نخستین بار شهید ثانی(ره) در مسالک صریحاً ولادت بر اسلام را به انعقاد نطفه در حال اسلام پدر یا مادر تشبیه می کند.وی می گوید:«فَالمَشهورُ بَینَ الاَصحابِ اَنَّ الاِرتدادَ عَلی قِسطَینِ فطریٍ و مِلّیٍ فَالاوَّلُ اِرتدادُ مَن وُلِدَ عَلَی الاِسلامِ بِاَن انعَقَدَ حالَ أسلامِ اَحَدِ اَبَوَیهِ^[۲۶]» این تفسیر تا به امروز بین فقها مشهور و معروف است.مرحوم کاشف الغطاء با تعمیق بیشتر این تفسیر گفته است:انعقاد نطفه از پدر یا مادر مسلمان به گونه ای که مبدأ تکوّن انسان باشد.^[۲۷]بر همین اساس صاحب جواهر(ره) در برابر کسانی که معیار را اسلام پدر و مادر در حین تولد فرزند می دانند، می گوید: مراد از ولادت بر اسلام ، اصل خلقت است نه خصوص تولد که در آن روایات آمده است؛ چون در این روایات نظر به غالب موارد شده است که در آنها وضعیت کفر یا اسلام پدر یا مادر هنگام ولادت و انعقاد نطفه یکسان است^[۲۸].امّا ممکن است با استناد به شواهد قابل قبولی، تفسیر و بیان دیگری هم ارائه داد.
در آیه سی ام سوره روم آمده است:«فَأَقِم وَجهَکَ لِلدّینِ حَنیفاً فِطرَهً اللهِ الّتی فَطَرَ النّاسَ عَلَیها لا تَبدیلَ لِخَلقِ اللهِ ذلِکَ الدّینُ القَیِّمُ وَلکِنَّ اکثَرَ النّاسِ لا یَعلَمون. در تفسیر این آیه روایاتی وارد است که در صحیحه عبدالله بن سنان از آن روایات در تطبیق معنای فطرت بر اسلام آمده است.در صحیحه زراره از امام محمد باقر(ع) از رسول خدا(ص) نقل می کنند:«کُلُّ مَولُودٍ یُولَدُ عَلَی الفِطرَهِ».
اگر آیه فطرت و روایاتی را که در تفسیر آن وارد است در کنار مرسله ای از امیر المؤمنین(ع) قرار دهیم که در آن مرتدّان را تقسیم می کند به کسانی که بر فطرت متولد شده اند و کسانی که بر فطرت متولد نشده اند و نیز در کنار دیگر ادلّه ای که قید«وُلِدَ عَلَی الإسلامِ» را ثابت می کنند قرار دهیم؛ از آنجائیکه آیه و روایات فطرت به ما می گویند که همه انسان ها بر فطرت توحید خلق شده اند.به نظر می آید آنچه می تواند افراد را در توحید رقم زند، اصل خلقت نیست، بلکه فضای ولادت و محیط پرورش است.قدر مشترک از تفسیر غالب فقهای پس از شهید ثانی(ره) و تفسیری که فوقاً ارائه کردیم، نشان می دهد که مرتدّ فطری کسی است که علاوه بر نداشتن سابقه کفر و اختیار نخستین در اسلام، پرورش خانوادگی او که قهراً از بدو تولد شروع می شود در فضای اسلامی باشد.علاوه بر این صرف نسبت او به پدر یا مادر مسلمان در زمان انعقاد نطفه که برابر نسخه ای از موثّقه عمار (کلُّ مُسلِمٍ ابنِ مُسلِمٍ)می باشد مطابق با احتیاط است.^[۲۹]
گفتار دوم:تحلیلی بر جایگاه این تقسیم بندی در آیات و روایات
این تقسیم در قرآن نیست و کسی برای اثبات آن به قرآن تمسّک نکرده است.رد پای این تقسیم در کتاب فقه رضوی، کتب فتوایی شیخ صدوق(ره)، آثار شیخ مفید(ره) ، شیخ طوسی(ره) و پس از او آمده است.یکی از روایاتی که تقسیم مرتدّ به فطری و ملی می تواند ملهم از آن باشد، مرفوعه ای است به شرح زیر:
«محمدُ بنُ الحسنِ بِاِسنادِه عَنِ الحُسَینِ بنِ سَعیدِ عَن عُثمانِ بنِ عیسی، رَفَعَهُ قالَ:کَتَبَ عامِلُ اَمیرِ المؤمنینَ(ع) اِلَیه:اِنّی اَصَبتُ قَوماً مِنَ المُسلِمینَ زَنادِقَهً وَ قَوماً من النَّصاری زَنادقهً ، فَکَتَبَ اِلَیه: امّا مَن کانَ مِنَ المُسلِمینَ وُلِدَ عَلَی الفِطرَهِ ثُمَّ تَزَندَقَ فَاضرِب عُنُقَه وَ لا تَستَتِبهُ و مَن لَم یُولَد مِنهُم عَلَی الفِطرَهِ فَاستَتِبهُ فَاِن تابَ، وَ اِلّا فَاضرِب عُنُقَهُ، وَ امّا النَّصاری فَما هُم عَلَیهِ اَعظَمُ مِنَ الزَندَقَهِ » ^[۳۰] این روایت به تنهایی قابل اعتماد نیست.
روایت دیگر در تقسیم مزبور، صحیحه علی بن جعفر(ع) است:
«… علیُّ بنُ جعفر(ع) عَن اَخیهِ اَبی الحَسنِ (ع) قالَ: سَأَلتُه عَن مُسلِمٍ تَنَصَّرَ، قال: یُقتَلُ وَ لا یُستَتابُ ، قُلتُ فَنَصرانیٌّ اَسلَمَ ثُمَّ ارتَدَّ، قالَ: یُستَتابُ فَاِن رَجَعَ، وَ اِلُا قُتِلَ»^[۳۱]
در این روایت صحیحه بین حکم مسلمانی که نصرانی شود و نصرانی که مسلمان شود و سپس مرتدّ گردد، تفاوت گذاشته شده است.از آنجا که بین نصرانیت و هر دین دیگری غیر از اسلام تفاوتی نیست، بنابراین روایت، گویای تقسیم مرتدّ است.با توجّه به تفاوت حکمی که در دو پرسش این روایت آمده، می توان گفت مرتدّ بر دو قسم است یکی آن که پیش از اسلام خود کفر داشته و دیگر آن که چنین نبوده است.
برخی از روایات به تنهایی دلالت بر تقسیم مرتدّ نمی کند، ولی به آن اشاره دارد.موثّقه عمار ساباطی از این قبیل است.در این موثّقه می گوید:«سمعتُ اَبا عَبدِالله(ع) یَقولُ، کلُّ مُسلم بینَ مُسلِمینِ ارتدَّ عَنِ الإسلام وَ جَحَدَ مُحَمَداً(ص) نُبُوَّتَه و کَذَّبَهُ فَاِنَّ دَمَهُ مُباحٌ لِمَن سَمِعَ ذلِکَ منهُ وَامرأتَهُ بائِنَهٌ منهُ یومَ ارتدَّ و یُقَسِّمُ مالُه علی وَرَثَتِهِ و تعتدُّ امرأتُهُ و عدَّه المتوفّی منها زوجها و علی الإمام اِن یَقتُلَهُ وَ لا یَستَتیبَهُ»^[۳۲] قید«بینَ مُسلِمینِ» اشاره دارد بر اینکه مرتدّ بر دو قسم است:یکی آن که مقیّد است به این قید ، و دیگر آن که مقیّد نیست.
صحیحه حسین بن سعید نیز از این قبیل است.می گوید:«قَرُأتُ بِخَطِّ رَجُلٍ اِلی اَبی الحسن الِّرضا(ع): رجُلٌ وُلِدَ عَلَی الإسلامِ ثُمَّ کَفَرَ وَ اَشرَکَ وَخَرَجَ عَنِ الإسلامِ، هَل یُستَتابُ؟ اَو یُقتَلُ وَلا یُستَتابُ؟ فَکَتَبَ(ع): یُقتَلُ»^[۳۳] در روایت مذکور شخصی که به عنوان «رجل» از او یاد شده برای ما مجهول است، ولی شهادت حسین بن سعید در عبارت «فَکَتب» که در آن به نوشتار معصوم(ع) شهادت می دهد، کافی است و مانند شهادت بر گفتار اوست.فاصله زمانی وی با زمان امام رضا(ع) نیز به اندازه ای است که احتمال شهادت از روی حق برود.
حاصل اینکه صحیحه علی بن جعفر(ع) وقتی در کنار چند روایت دیگر قرار گیرد، موثقیت عقلایی مورد انتظار را در قابلیت استدلال به دست می آورد و در نتیجه اصل تقسیم مرتدّ بر فطری و ملی ثابت می گردد.
فصل دوم:پیشینه تاریخی
این فصل شامل دو مبحث می باشد که مبحث اول اختصاص دارد به تحلیل تاریخی ارتداد در دوران قبل از اسلام و مبحث دوم اختصاص دارد به تحلیل تاریخی جایگاه ارتداد در دوران پس از اسلام که در سه گفتار مورد بررسی قرار می گیرد.
مبحث نخست:تحلیل تاریخی ارتداد در دوران قبل از اسلام
در این مبحث تحلیل تاریخی ارتداد در دوران قبل از اسلام در دو گفتار، که در گفتار اول جایگاه نسب و قبیله گرایی در اعراب و در گفتار دوم عدم حساسیت اعراب جاهلی به تغییر دین مورد بررسی قرار می گیرند.
گفتار نخست:جایگاه نسب و قبیله گرایی در اعراب
زندگی قبیله ای و چادر نشینی اعراب شبه جزیره عربستان، با عوامل مختلف جغرافیائی، نژادی و… از عرب جاهلی انسانی خشن، متعصب و به طور کلی وابسته به قبیله و نسب ساخته است.صفات جاهلیت، تعرّب، عصبیّت و… در فرهنگ اسلامی تداعی بخش خصوصیات این مردمان است که اسلام از میان آنان ظهور کرد.
در نظام قبیله ای عرب، شخصیت، استعدادها و امکانات افراد هر قبیله وابسته به قبیله اوست.هر یک از افراد قبیله در برابر تک تک افراد دیگر مسئول دفاع از جان و مال اویند، در این راستا حقانیت برابر است با تعلق به قبیله.اگر فردی از قبیله ای با فردی از قبیله دیگر اختلافی داشته باشد، حق و باطل مطرح نیست بلکه افراد قبیله هر یک از طرفین از طرف متعلق به خود دفاع می کنند.محور تشکیل قبیله ای را نسب یعنی وابستگی خانوادگی که از پدر و مادر و فرزند شروع می شود و تا برادر و خواهر، فرزندان برادر و خواهر و… گسترش می یابد، تشکیل می دهد.از همین روست که نسب شناسی و علم الانساب در میان اعراب گسترش فراوانی دارد.^[۳۴]
از نحوه سرزنش برخی از کفّار در قرآن (سوره فتح، آیه ۲۶) که می فرماید:
«اِذ جَعَلَ الَّذینَ کَفَروا فی قُلوبِهُم الحَمیَّهَ حَمیَّتَ الجاهِلیَّهِ …»، به همان عصبیّت و خشونت قبیلگی عرب جاهلی نظر دارد.
گفتار دوم:عدم حساسیت اعراب جاهلی به تغییر دین
هنگام ظهور اسلام، چهار مذهب عمده در میان اعراب وجود داشته است.اوّل شرک و بت پرستی که در مکه غالب بوده است.با آمدن حضرت اسماعیل(ع) به همراه حضرت ابراهیم(ع) در مکه، تا مدتی دین ابراهیم رواج داشته است.امّا به تدریج مردم آن دیار مشرک شده اند.ابن هشام از قول ابن اسحاق می گوید:عبادت احشام از آنجا شروع شد که مردم وقتی به سفر می رفتند، سنگی را از کعبه برای تبرک به همراه می بردند و هر کجا منزل می کردند، همچون طواف به کعبه، اطراف آن سنگ می گشتند… این روند به بت پرستی انجامید.^[۳۵]
بت پرستی دین اکثر اهالی جزیره العرب بود و کعبه به بتخانه ای تبدیل شده بود^[۳۶] و برخی از محققان تعدد بت های عرب جاهلی را نشانه این دانسته اند که بت پرستی اساساً از خوی قبیلگی و تعصب نَسَبی عرب ناشی شده است.در حقیقت، خودخواهی، و نفسانیّت اقتضاء می کرده است که هر قبیله و گروهی را حتی در معبود خود از دیگران جدا یا برتر بداند.^[۳۷] در گزارش های تاریخی می خوانیم که وقتی پیامبر (ص) مکه را فتح کرد، در آن ۳۶۰ بت وجود داشت.^[۳۸] اختصاص برخی از این بت ها، به قبایل خاص گزارش شده است.مثلاً عُزّی بت قریش و بنی کنانه، مناه بت اوس و خزرج که در مدینه مستقر بودند.^[۳۹] عامل اخیر، در عین حال، می تواند موقعیت و اهمیت دینداری را در بین اعراب جاهلی نیز نشان دهد.این عامل نشان می دهد که در واقع بت پرستی اعراب که همان دینداری آنان بوده است، خود تابعی از خود خواهیها و شهوت گرائی های آنان بوده است.قریش مدتی به پرستش سنگی می پرداختند؛ وقتی سنگی زیباتر از آن می یافتند، اولی را رها می کردند و دومی را بت خود قرار می دادند.^[۴۰]
یهودیت دومین دین در بین اعراب بوده است که بیشتر یهودیان در یثرب و یمن بوده اند.در قرآن طرف برخورد با یهودیان را در سوره های مدنی می بینیم چنانکه تاریخ جنگ های پیامبر(ص) با آنان نیز شاهد این مطلب است.گر چه یهودیت، به عللی، گسترش چندانی در عربستان نداشته است.^[۴۱] امّا از لحن قرآن و شیوه برخورد آن با یهودیان می توان فهمید که همان ها نیز به دین خود درست عمل نمی کرده اند. بلکه منافع شخصی و حیات دنیوی نزد آنان بر همه چیز مقدّم بوده است.

ز پشت سیاوش یکی شهریار/ هنرمند و از گوهر نامدار
ازین تخمه از گوهر کیقباد/ ز مادر سوی تور دارد نژاد
چو آید به ایران پی فرخش/ ز چرخ آنچ پرسد دهد پاسخش
میان را ببندد به کین پدر/ کند کشور تور زیر و زبر
به دریای قلزم به جوش آرد آب/ نخارد سر از کین افراسیاب
همه ساله در جوشن کین بود/ شب و روز در جنگ بر زین بود
ز گردان ایران و گردنکشان/ نیابد جز از گیو ازو کس نشان
چنین است فرمان گردان سپهر/ بدو دارد از داد گسترده مهر
چو از خواب گودرز بیدار شد/ نیایش کنان پیش دادار شد
بمالید بر خاک ریش سپید/ ز شاه جهاندار شد پرامید» (فردوسی، ۱۳۸۷: ۳۹۶).
کیکاوس برای تعین جانشین خود، شروطی گذاشته و طی آن قرار می­ شود که از میان فریبرز و کیخسرو، هرکس که توانست بهمن دژ را تصرف کند، به پادشاهی ایران انتخاب شود. فریبرز در انجام این کار موفق نیست، ولی سیاوش با بهره گرفتن از نام خدا، وضعیت دژ را از حالت عادی خارج کرده و آن را فتح می­ کند. برای این کار کیخسرو با نوشتن نامه­ای خاص و فرستادن آن به سوی دژ مبادرت می­ کند. عملی که باعث ترک خوردن دیوار قلعه شده و پس از آن در یک نبرد رو در رو و سخت، دژ تسخیر ناشدنی بهمن­دژ، به دست کیخسرو و دیگر ایرانیان فتح می­ شود. کیخسرو در این نامه، به نام سروش نیز اشاره کرده است:

(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))

«چو نزدیک دژ شد همی بر نشست/ بپوشید درع و میان را ببست
نویسنده­ای خواست بر پشت زین/ یکی نامه فرمود با آفرین
ز عنبر نوشتند بر پهلوی/ چنان چون بود نامه خسروی
که این نامه از بنده کردگار/ جهانجوی کیخسرو نامدار
که از بند آهرمن بد بجست/ به یزدان زد از هر بدی پاک دست
که اویست جاوید برتر خدای/ خداوند نیکی ده و رهنمای
خداوند بهرام و کیوان و هور/ خداوند فرّ و خداوند زور
مرا داد اورند و فرّ کیان/ تن پیل و چنگال شیر ژیان
جهانی سراسر به شاهی مراست/ در گاو تا برج ماهی مراست
گر این دژ بر و بوم آهرمنست/ جهان آفرین را به دل دشمنست
به فر و به فرمان یزدان پاک/ سراسر به گرز اندر آرم به خاک
وگر جادوان راست این دستگاه/ مرا خود به جادو نباید سپاه
وگر خود خجسته سروش اندرست/ به فرمان یزدان یکی لشکرست
همان من نه از دست آهرمنم/ که از فرّ و برزست جان و تنم
به فرمان یزدان کند این تهی/ که این است پیمان شاهنشهی» (فردوسی، ۱۳۸۷: ۴۲۱).
سروش پس از نیایش کیخسرو به درگاه خداوند، برای آگاه­سازی او نسبت به شرایط پیش آمده، ابلاغ پایان پذیرفتن پادشاهی­اش و دیگر مسائل به خواب او آمده، نصیحتش­ کرده و بشارت­هایی به او می­دهد:
«چو ایشان برفتند پیروز شاه/ بفرمود تا پرده بارگاه
فروهشت و بنشست گریان به درد/ همی بود پیچان و رخ لاژورد
جهاندار شد پیش برتر خدای/ همی خواست تا باشدش رهنمای
همی گفت کای کردگار سپهر/ فروزنده نیکی و داد و مهر
ازین شهریاری مرا سود نیست/ گر از من خداوند خشنود نیست
ز من نیکوی گر پذیرفت و زشت/ نشستن مرا جای ده در بهشت
چنین پنج هفته خروشان به پای/ همی بود بر پیش گیهان خدای
شب تیره از رنج نغنود شاه/ بدان گه که بر زد سر از برج ماه
بخفت او و روشن روانش نخفت/ که اندر جهان با خرد بود جفت
چنان دید در خواب کو را به گوش/ نهفته بگفتی خجسته سروش
که ای شاه نیک اختر و نیک بخت/ بسودی بسی یاره و تاج و تخت
اگر زین جهان تیز بشتافتی/ کنون آنچ جستی همه یافتی
به همسایگی داور پاک جای/ بیابی بدین تیرگی در مپای
چو بخشی به ارزانیان بخش گنج/ کسی را سپار این سرای سپنج
توانگر شوی گر تو درویش را/ کنی شادمان مردم خویش را
کسی گردد ایمن ز چنگ بلا/ که یابد رها زین دم اژدها
هر آن کس که از بهر تو رنج برد/ چنان دان که آن از پی گنج برد
چو بخشی به ارزانیان بخش چیز/ که ایدر نمانی تو بسیار نیز
سر تخت را پادشاهی گزین/ که ایمن بود مور ازو بر زمین
چو گیتی ببخشی میاسای هیچ/ که آمد تو را روزگار بسیچ
چو بیدار شد رنج دیده ز خواب/ ز خود دید جای پرستش پر آب
همی بود گریان و رخ بر زمین/ همی خواند بر کردگار آفرین» (فردوسی، ۱۳۸۷: ۸۳۴).
در بخش کوچکی از شاهنامه، سروش نام یکی از اخترشناسان و پیشگویان هندی نیز می­باشد که پس از به دنیا آمدن بهرام، به همراه شخص دیگری به نام هشیار، برای توضیح طالع بهرام فراخوانده می­شوند:
«یکی مایه ور بود با فرّ و هوش/ سر هندوان بود نامش سروش

توضیح دلایل نابرابری در موفقیت تحصیلی از عوامل خارجی مانند ویژگی های فردی دانش آموزان و محیط فرهنگی خانواده به تاکید بر فرایندهایی که در مدرسه و کلاس درس صورت می گیرد تغییر یافته است. لیسی^[۱۰۱] اولین طرفدار این نهضت به این موضوع مانند بازکردن “جعبه سیاه” مدرسه برای توضیح مکانیسم های اجتماعی که ارتباط بین دروندادهای آموزشی و بروندادها را تعدیل می کند نگریسته است. در واقع فرایند مدرسه به عنوان یکی از عوامل مهم ایجاد کننده نابرابری های بروندادی لحاظ شده است. در زمینه نابرابری در فرایند کلاسی یکی از مسائل مطرح٬ مقدار و نوع توجه معلم است که توسط دانش آموزان متعلق به گروه های اجتماعی مختلف دریافت می شود. بر روی این مساله اتفاق نظر وجود دارد که معلم به دانش آموزان متعلق به طبقات اجتماعی پایین تر در مقایسه با دانش آموزان متعلق به طبقات اجتماعی متوسط و بالا زمان کلاسی کمتری را اختصاص می دهد. همچنین از نظر نوع توجه معلم دانش اموزان متعلق به طبقات بالاتر بیشتر توجه و ارتباط هدایتگر و منجر به موفقیت و ارتقا دهنده برخی از مهارتها از جمله مهارتهای کلامی را دریافت می کنند و اکثر توجهات معلم به این کودکان حالت تشویقی و مفتخرانه است. در مقایسه ٬ بیشترین میزان توجهات معلمان به دانش آموزان طبقات پایین تر از نوع انتقاد٬ سرکوبگرانه و منفی می باشد. این نوع از نابرابری ها در فرایند کلاسی بیشتر مربوط به ادراکات و نگرشها و سطح انتظارات معلم از دانش آموزان قابل توضیح است. درباره ماهیت دانش و ارزشها در کلاس درس و ارزش و اهمیت تعلیم و تربیت برخی از مطالعات مطرح می کنند که دانش و مهارتهای آموخته شده در کلاس درس و هنجارهای رفتاری مربوط به کلاس درس به طور سیستماتیک به نفع گروه ها و طبقات خاصی از دانش آموزان است. تحقیقات متعددی ثابت کرده اند که رفتار نابرابری به طور مستقیم بر پیشرفت تحصیلی دانش آموزان تاثیر گذار نیست بلکه این اثر از طریق متغیرهای روانشناختی مانند انگیزش٬ عزت نفس و مفهوم خود و غیره منتقل می شود. از آنجا که این متغیرها شکل دهنده و موثر بر زندگی آتی دانش آموزان می باشد. در سایه نهضت “مدارس اثربخش” فاکتور های آموزشی خاص مدرسه که می تواند منجر به درجه بالایی از تأثیرگذاری شود شناسایی شده اند، به ویژه فاکتورهایی مثل کنترل شدید توسط مدیر مدرسه، تمرکز شدید بر کسب مهارت های پایه ای حس نظم و امنیت و ارزیابیهای مکرر از پیشرفت دانش آموزان از ویژگی های مدارس اثربخش هستند. انتظارات بالای معلمان نیز کم اهمیت تر از این مسئله نیست و جایگاه مهمی در کار مدرسه دارد- انتظاراتی که والدین و دانش آموزان در آن مشترکند. فاکتور های مؤثر دیگر عبارتند از کیفیت رابطه معلم/دانش آموز و ادراک معلم و دانش آموز از زندگی در مدرسه ، قوانین شفاف، حضور حقوق دانش آموزان و مسئولیت آنها، در یک جو آرام. نظر سنجی اخیر PISA این یافته ها را تأیید می کند و رابطه بین عملکرد دانش آموز و ویژگی های معین مدرسه مانند تعهد قوی معلمان و جو خوب را آشکار می سازد. محیط مدرسه سالم و حمایت کننده معیاری برای پیشرفت تحصیلی دانش آموزان به شمار می آید. از جمله عوامل جو مدرسه می توان به جو عمومی مدرسه به عنوان ادراک رفتار عادلانه، احساس شایستگی، مشارکت و انتظار مثبت اشاره کرد که با موفقیت تحصیلی رابطه دارد.

(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))

پیشرفت تحصیلی یکی از بروندادهای اصلی سیستم های آموزشی می باشد توجه به اندازه گیری بروندادهای آموزشی به منظور شناسایی کارآئی و مسائل برابری در سیستم های آموزشی یک موضوع اساسی می باشد. در تحقیقات آموزش و پرورش٬ مشخصه چندبعدی بودن بروندادهای آموزشی نشان داده شده است. به ویژه در ادبیات دو جزء از نتایج آموزشی از هم متمایز شده اند: بروندادهای شناختی(توانائی های ذهنی و هوشی و دانش ویژه) و بروندادهای غیرشناختی(ارزشهای موثر٬ رفتار اجتماعی و بلوغ فردی). یک توافق جمعی مبنی بر لزوم درنظر گرفتن هر دو بعد در ارزیابی سیستم های آموزشی وجود دارد. این به این معنی است که مدارس تنها انتقال دهنده دانش نیستند بلکه آنها در تلاش برای القای رهنمودهایی برای ایجاد توانایی های فردی و جمعی هستند. این نوع ویژگی ها منجر به بهبود یگانگی اجتماعی٬ توانایی های ارتباطی و تعاملی ٬گردن نهادن به مسئولیت های محیطی٬ سیاسی٬ اجتماعی و فردی می شود. ادبیات موجود در رابطه با مسائل آموزشی مطرح می کنند که در مدارسی که آموزش اثربخش ایجاد شده است در هر دو بعد نتایج شناختی و غیرشناختی نتایج مثبتی مشاهده شده است.مدرسهفقطمؤسسهانتقالاطلاعاتنیست . از آنجا که در پزوهش های مختلف درباره نابرابر ی آموزشی بیشتر بر بروندادهای آموزشی آموزشی توجه شده است ولی بررسی کارکرد مدارس در ارتباط با دانش آموزان نمی تواند فقط به بروندادهای آکادمیک که با نمرات سنجیده می شود محدود شود و باید ابعاد دیگر نیز مورد توجه قرار گیرد که این ابعاد در تحقیق حاضر تحت عنوان “بروندادهای غیرشناختی ” مطرح گردیده است. بر اساس اهداف کلی آموزش و پرورشنظام جمهوری اسلامی ایران، کمال انسان در رسیدن به قرب الهی است که این هدف غاییشامل اهداف اعتقادی، اخلاقی، علمی آموزشی، اجتماعی و … است. بنابراین وظیفه نهادتعلیم و تربیت کشورمان این است که برنامه‌های درسی و آموزشی خود را در رسیدن به ایناهداف جهت‌دهی کند.
شایان ذکر است که در تحقیق حاضر متغیرهای تشکیل دهنده نابرابری های آموزشی علاوه بر تاثیر مستقیم بر نابرابری آموزشی از طریق تاثیر و تاثر بر همدیگر نیز بر نابرابری های آموزشی تاثیر گذار می باشند به عنوان مثال زمینه خانوادگی علاوه بر تاثیرگذاری مستقیم بر نابرابری های آموزشی از طریق تاثیرگذاری بر متغیرهای درون سیستمی بر نابرابری های آموزشی تاثیرگذار است همچنین متغیرهای عناصر زمینه ، درونداد و فرایند بر برونداد سستم های آموزشی تاثیرگذار است اما با توجه به هدف پژوهش حاضر این مسئله مدنظر نبوده لذا در مدل مفهومی پژوهش ارتباط بین متغیرهای مستقل تحقیق با یکدیگر مدنظر قرار نگرفته است اما در فصل چهارم برای ارائه مدل از طریق تحلیل مسیر اثرات غیرمستقیم متغیرهای مستقل بر متغیر وابسته(نابرابری آموزشی) مورد بررسی قرار گرفته است.
بررسی تحقیقات مختلف داخلی و خارجی نشان داد که مطالعه نابرابری ها عمدتا از طریق مقایسه میزان دسترسی و برخورداری از زمینه، درونداد، فرایند و بروندادهای آموزشی در بین گروه های مقایسه ای مختلف صورت گرفته است که این گروه های مقایسه شامل جنسیت، قومیت، نژاد، مذهب، زبان و منطقه محل زیست می باشد. برای انجام این مقایسات و بررسی میزان برخورداری از شاخص های آموزشی بهره گرفته می شود که در تحقیقات مختلف انواع شاخص ها و بالاخص سیستم شاخص ها(نشانگر ها) برای سیستم های آموزشی تدوین شده است.
برای مقابله با نابرابری های آموزشی و در نتیجه نیل به توسعه پایدار نیازمند تخصیص بهینه امکانات و منابع آموزشی در سطح سیستم های آموزشی هستیم که برای این منظور مدیریت و برنامه ریزی در سیستم های آموزشی اهمیت پیدا می کند و نقش برنامه ریزی استراتژیک در جهت تحقق توسعه پایدار آموزشی در سیستم های آموزشی ضرورت پیدا می کند. در تحقیق حاضر با بهره گرفتن از مطالبی که مطرح شد و با اتکا به نظریه بینابینی در رابطه بین نقش مدرسه در نابرابری های آموزشی با تعریف نابرابری آموزشی به صورت نابرابری در برخورداری از شاخص های زمینه خانوادگی، درونداد سیستم های آموزشی، فرایند های مدرسه ای و بروندادها و نتایجی که لازم است از هر دو بعد شناختی و غیرشناختی مورد سنجش قرار گیرد مدل عملیاتی تحقیق به صورت شکل ۲-۱ ارائه شد که در فصول بعدی این مدل با بررسی توصیفی و تحلیلی داده های حاصل از جامعه آماری تحقیق مورد بررسی قرار می گیرد.
توسعه پایدار
استراتژی تهاجمی
استراتژی رقابتی
استراتژی اقتضایی
استراتژی تدافعی
شاخص زمینه خانوادگی
ساختار خانواده
حساسیت تحصیلی والدین
آرزوی تحصیلی دانش اموزان و ولدین
شاخص امکانات فیزیکی(فضا)
شاخص نیروی انسانی
شاخص بروندادهای غیرشناختی
شاخص فرایند مدرسه
سرمایه فرهنگی
وضعیت اجتماعیاقتصادی
تحصیلات والدین
شغل والدین
درآمد والدین
شاخص پیشرفت تحصیلی
شاخص اقتصادی
شاخص دانش آموزی
جو انظباطی
ارتباط
ادراک عدالت
کارآمدی معلم
حمایت
انتظارات
تعلق به مدرسه
انگیزش نسبت به مدرسه
خود پنداره تحصیلی
رشد اعتقادی
معدل دروس نهایی
درصد قبولی در کنکور
نرخ ارتقا پایه
پوشش تحصیلی
کاهش
شاخص های برونداد
شاخص درونداد
شکل ۲-۱٫ مدل عملیاتی تحقیق
فصل سوم
روش پژوهش
۳-۱٫ مقدمه