دانشگاه آزاد اسلامی
واحد گرمسار
دانشکده ادبیات و علوم انسانی
پایان نامه اخذ درجه فوق لیسانس
عنوان :
بررسی معانی حروف جر در جزء هفتم و هشتم قرآن کریم
استاد راهنما :
جناب آقای دکتر حامد صدقی
استاد مشاور :
جناب آقای دکتر محمود شکیب
نگارنده :
ربابه انورپور
سال تحصیلی ۱۳۸۹ - ۱۳۸۸
چکیده :
حروف جّر یکی از مباحث علم نحواست و به لحاظ معانی مختلفی که در جمله ایفا می کند ، از اهمیت ویژه ای برخوردار است . از این رو در این اثر با بسط و گسترش معانی حروف جّر و ارائه شواهد کاربردی آن در آیات قرآن مجید سعی شده آن مقدار که در توان این نویسنده بوده ، ذکر شود. شناخت حروف جّر به دلیل تنوع جایگاه های کاربرد آن یکی از مسائل مهم مطلوب درتفسیر است.
به همین جهت است که معنای کلام برحسب نوع کاربرد این حروف مختلف می شود . این حروف در قرآن از یک سو با ظرافت بسیار شگفت انگیزی به کار رفته اند و نقش معنوی دقیقی را ایفا می کنند و از سوی دیگر ، با توجه به عظمت معانی آن و گستردگی معانی حروف در بسیاری از آیات ، سبب شده است هر یک از مفسران شیعه و سنی نظرات گوناگونی پیرامون آن داشته باشند که همین امر باعث بروز اختلاف برداشت در بعضی از احکام فقهی میان علمای شیعه و سنی شده است .
در قرآن می بینیم که حروف جّر چگونه در جاهای مختلف در معنای حروف جّر دیگری به کار رفته و بر زیبایی معنای آیات افزوده است و این حروف از نظر معنا وسعت خاصی دارند که کتاب های صرفی و نحوی و لغوی به معنای مختلف جّر اشاره داشته اند و هر حرف جّری در معنای زیادی به کار رفته است ، از جمله «من» در آیه ۹۰ مائده « مِّن عَمَل » برای بیان سبب است ، یعنی به سبب عملشان و برای بیان جنس است .در آیه ۹۵ مائده « مِنَ النَّعم » یعنی نوعی از حیوان . و یا برای تبعیض است « مِنَ الشّهدا » یعنی بعضی از شاهدان در آیه ۲۸۲ بقره . یا در معنی ظرفیت است «در من تحتها»آیه ۲۶۶ بقره . در این تحقیق تلاش براین است که معنای دقیق وصحیح حروف باتوجه به جایگاه حرف جّردرآیه مورد نظر بررسی قرار گیرد .
(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت nefo.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))

کلید واژه :
حروف جّر ، معانی حروف جّر ، حروف جّر زائد در قرآن ، اسرار حروف جّر در قرآن
مقدمه :
« بسم الله الرحمن الرحیم الحمدالله رب العالمین و الصلاه و السلام علی محمد خاتم النبیین و علی اله و أوحیائه الأئمه الطاهرین و اللعن علی أعدائهم أجمعین »
ستایش بی نهایت و نیایش بی غایت پروردگاری را سزاست که رافع سموات و خافض ارضین است .
بی گمان تاثیر شگرف دین مبین اسلام بر علوم مختلف برکسی پوشیده نیست . بررسی همه جانبه کتاب الهی برای دستیابی به گوهرهای مکنون و رحمت و هدایت آن سبب بروز و تکامل علوم مختلفی شده است .
از جمله این علوم ، علوم لغوی ( لغت ، بلاغت ، صرف و نحو ) است که به علت نقش غیرقابل انکار آن در فهم آیات الهی ، بیشتر مورد توجه قرار گرفته و به دلیل روح حاکم برآن از تکاپوی بیشتری برخوردار بوده است . و در میان این علوم نیز ، علوم نحو بیش از همه در خور توجه بزرگان علم بوده و در راه درک دقایق و لطایف آن بسیار کوشیده اند ، که دلیل آن همان نقش است که این علم در تفسیر کتاب الهی ایفا می کند .
آنچه در این تحقیق گرد آمده است ، درباره مفهوم جّر با توجه به جایگاه آن در آیه مورد نظر در قرآن می باشد . تا گامی باشد در این وادی ژرف و بتوانیم با همه ناتوانی و ضعف خود در جهت تکامل بیش از پیش آن بکوشیم .
چنانکه بر پژوهشگران حوزه ادبیات عرب آشکار است . مبحث معانی جّر همانند دیگر مباحث نحوی در علم بیان نیز دارای مفهومی مشابه با مفهوم آن در علم نحو است . بنابراین می توان گفت که ارتباط میان این دو علم ناگستنی است ؛ با این تفاوت که در علم نحو مسئله مورد توجه همان ترکیب و ساختار عبارات عربی است ، اما در بلاغت مساله فراتر از این است و به عبارت دیگر در این علم توجه ، از ظاهر گذشته و به ابعاد درونی و لایه های ژرف کلام معطوف است .
علمای بلاغت به علت پیچیدگی و ابهامی که در تحلیل و استدلال معانی حروف جّر در آیات قرآن وجود دارد ، جز در موارد اندک بدان نپرداخته اند . از این رو توجه اساسی در این رساله ، بررسی معانی حروف جّر در حوزه نحو است .
بدین ترتیب ، تحقیقات خود را با مراجعه به منابع دست اول و متعدد شروع کردم ، در حین کار متوجه شدم حروف جّر در بعضی آیات مورد بررسی علماء قرار نگرفته است .
از این رو تصمیم گرفتم به منظور شاهدیابی در این آیات ، اکثر کتب نحوی ، تفسیری ، اعراب قرآن را اجمالاً مطالعه و بررسی کنم ، اما این کار طاقت فرسا ، علی رغم اینکه بسیار وقت گیر بود ، نتیجه ای جز در موارد اندک در برنداشت .
بنابراین مجبور شدم در آیاتی که مورد بررسی علماء قرار نگرفته بود ، صرفاً استدلال و تحلیل خود را بیان کنم . اما به دلیل حساسیت و تخصّص خاصی که تحقیقات قرآنی می طلبد ، تا حدّی از ادامه کار مایوس و مرّدد گشتم . سرانجام با مشورت اساتید ارجمند ، به این نتیجه رسیدیم که کار را با تحقیقات گسترده و دقّت فراوان و با راهنمایی های ایشان به انجام رسانم .
بدین صورت که در ابتدا سعی کردم با مطالعه ترجمه و تفسیر آیات از منابع متعدّد ، تسلط کافی و اشراف لازم بر فهم آیات را پیدا کنم ، پس از آن به کمک تحقیقات جامعی که پیرامون معانی اصلی و فرعی حروف جّر انجام داده بودم ، استدلال خود را در آیاتی که مورد بررسی علماء قرار نگرفته بود ، بیان کردم . سپس ترجمه آیات را با توجه به معانی حروف جّر برای تبیین بیشتر آوردم و از ترجمه ی انصاریان و مهدی فولادوند و ترجمه عبدالحمید آیتی و گاه با تصرف استفاده کرده ام و در این زمینه از کتاب های تفسیر چون المیزان ، مجمع البیان ، بحرالمحیط ، استفاده نمودم .
این پژوهش دارای چهار فصل است . در فصل اول به اهداف و پیشینه تحقیق اشاره شده است و در فصل دوم به بررسی حروف جّر در کتب نحوی مختلف پرداختم و در فصل سوم معانی حروف جّر را آیه به آیه ، نام بردم و با توجه به آن آیه معنای حرف جّر را برطبق کتب تفسیری و نظرات ، آنها را بیان کردم . و در مورد حروفی که در کتاب های تفسیری ذکری از آنها نبود ، با مراجعه به کتاب های نحوی و کمک از اساتید محترم ، معنای آن را بیان نمودم . و حروف جّر را از کتب نحوی مثل ( مغنی اللبیب ، ابن هشام ، جامع المقدمات مدرس،افغانی و … استخراج نمودم و از فرهنگ لغت های عربی به فارسی و ترجمه المنجد،سیاح احمد و لسان العرب ابن منظور ) نیز استفاده کردم و در این زمینه از کتاب های تفسیری چون الکشاف ، بحرالمحیط ، مجمع البیان ، و المیزان استفاده نمودم . و در فصل چهارم نتیجه گیری کرده و منابع را بیان کردم .
در پایان از استادان بزرگوارم از جمله استاد راهنمایم ، جناب آقای دکتر حامد صدقی - استاد مشاور ، جناب آقای دکترمحمود شکیب و سرکارخانم دکتر لیلا قاسمی حاجی آبادی که نهایت همکاری را با بنده داشتند تشکر می کنم و همچنین از موسسه نور که با ارائه نرم افزار نور گنجینه با ارزشی از کتاب های تفسیری قرآن در اختیار علاقه مندان به این زبان قرار دادند ، کمال تشکر دارم و امید است همه ی این عزیزان کوتاهی یا اشتباه بنده را با دیده ی اغماض نگریسته ، قلم عضو بر آن بکشند . و به کسانی که می خواهند در این زمینه تحقیقی را انجام دهند ، پیشنهاد می شود که از ترم اول شروع به بررسی معانی حروف شودوروی جزءهای دیگرآیات قرآن کریم کارشود، چون این تحقیق درحوزه قرآنی باعث بهره مندی بهترازتفسیرصحیح آیات خواهد شد تا اشکالات مختلف در ترجمه ها بیان و اصلاح شود .
فصل اول
مقدمه :
در این فصل نظری می اندازیم بر اهداف پژوهش ، که ما را بنا داشت تا به توجه به اختلافات در ترجمه با بهره گرفتن از کتب تفسیری و نحوی که ترجمه صحیح این حروف در قرآن برسیم . تا حدی بتوانیم این اختلافات را کاهش دهیم .
از سوی دیگر در پیشینه تحقیق نظری افکندیم به کسانی که در این زمینه تحقیقاتی انجام داده اند و با بهره گرفتن از تجربیات آنها کار تحقیق را شروع کردیم و در شیوه کار به کتابهای نحوی زیادی مراجعه کرده ایم تا بتوانیم حروف را براساس معانی صحیح آن در آیات مورد بررسی قرار دهیم
۱-۱- اهداف :
با توجه به اینکه اغلب حروف فارسی و عربی با یکدیگر منطبق نیستند ، و به عبارت دیگر مترجم نمی تواند به خوبی از عهده ترجمه برآید ، به همین خاطر در ترجمه آیات قرآن کریم اختلافات زیادی را می بینیم . وازآنجاکه ترجمه صحیح آیات، باعث بهتروروان تر فهمیدن معانی قرآن وتفسیرآن میشودوبسیاری ازمفسران به معانی مختلف حروف درآیات قرآن کمترتوجه کرده اند
بنابراین این مساله ما را برآن داشت تا با توجه به این اختلافات در ترجمه با بهره گرفتن از کتب تفاسیر معتبر و کتب نحوی به ترجمه ی صحیح این حروف در قرآن برسیم تا بتوانیم این اختلافات ترجمه را تا حدی کاهش دهیم .
مثلاً در آیه ۹۷ سوره مائده « أن اللهَ بِکلُ شیءٍ عَلیمٌ » حرف «باء» در «بُکلُ» در ترجمه آیتی و ترجمه فولادوند به معنای استعلاء آمده است . یعنی خداوند بر هر چیزی داناست ولی ترجمه صحیح انصاریان این چنین می باشد : ( قطعاً خدا به همه چیز داناست ) . و «باء» را زائد و برای تاکید بیان کرده است .
و در آیه ۳۵ سوره انعام « أو سُلّماً فیِ السماءِ فَتاتِیهم » حرف «فی» در «فیِ السماءِ» در ترجمه آیتی به معنای به سوی ، آمده است . یعنی( تو رویت را بسوی آسمان گرداندی ) ولی در ترجمه انصاریان و مهدی فولادوند به معنای ظرفیت و «فی» به کار رفته است و ترجمه صحیح آن می شود ( نردبانی برای راه یافتن در آسمان بجویی ) این مسائل از اهداف تحقیق محسوب می شود که سعی شده در این پایان نامه مورد بررسی قرار گرفته و به آنها پاسخ داده شود .
۱-۲- پیشینه تحقیق :
تحقیقاتی در زمینه معانی مشترک حروف جّر در آیات قرآن کریم انجام شده است . همچنین جناب آقای سیدی^[۱] جز اول و دوم قران کریم و سرکار خانم صباغ^[۲] جز سوم و چهارم قران کریم و سرکارخانم قند آلی^[۳] جز نهم و دهم قران کریم را انجام داده اند . حروف « الی ، حتی ، لام » در انتهای غایت مشترک هستند . اما از آنجا که تحقیقاتی در این زمینه نوشته نشده است ، لذا برآن شدیم تا کار تحقیقی جدیدی در این زمینه ارائه دهیم .وآنچه که دراین رساله متفاوت با کارتحقیقات دیگران است،گسترده بودن فصل دوم می باشد که در این فصل مباحثی درباره تعریف حروف ،وجه تسمیه حروف آمده که درپایان نامه های کارشده به این موارداشاره نشده است .امید است با بررسی این موضوع بتوان گامی در جهت آشنایی دانشجویان ، طالبان علم و ادب در این زمینه برداشته شود .
۱-۳- روش کار تحقیق :
آنچه که مسلم است این است که ، کتابهای نحوی زیادی هست که درموردمعانی حروف مباحثی راذکرکرده اند، مثل مغنی اللبیب ابن هشام ، مبادی العربیه ازرشیدالشرتونی ، جامع المقدمات ازمدرس افغانی ، الجنی والدانی فی حروف المعانی مرادی ، النحوالوافی ازحسن عباس ، الحروف العامله از هادی عطیه مطر ، و فرهنگ لغتهای عربی مثل : لسان العرب ابن منظور ، مجمع البحرین و فرهنگ لغتهای عربی – فارسی مثل : المنجدابتدا به مطالعه این گونه کتاب ها پرداختم و سپس به کتاب های تفسیری که حدودابالغ بریک صدوپنجاه جلد کتاب بوده ،آنجاکه درموردمعانی حروف جرمطالبی راذکرکرده اندمراجعه کردم وازنود تفسیراستفاده نمودم که درمنابع وماخذنام آنهاراآورده ایم.در مورد حروفی که ذکری از آنها در کتب تفسیری نبود ، از نظرات اساتید محترم راهنما و مشاور استفاده نمودم . و از آنجا که تحقیق نظری بود از طریق مطالعات کتابخانه ای گردآوری شد .
فصل دوم
مقدمه :
در این فصل ابتدا سخنی پیرامون وجه تسمیه حرف ، تعریف حرف و اینکه حروف چه نامهایی دارد ، حروف از نظر انواع و ویژگی و نقششان در زبان عربی پرداختیم و در این زمینه از کتابهای زیادی به عنوان منبع استفاده کردیم . که در پایان این فصل به مهم ترین معانی حروف جر اشاره نموده ایم .