بیت اول:
خطاب سعدی با معشوق است و به او می گوید : چشم تو ای معشوق من بسیار زیبا و دل پذیر است و بعد از خوابیدن هم گیراتر و زیبا تر می شود و خماری اش بیشتر می گردد، و طعم دهان تو شیرینتر از شکر می‎باشد. «چشم ودهان» مراعات نظیر است . هر سه واژه «خوش» که بیت اول تکرا شده جناس مکّرر یا مزدوج است .
بیت دوم :
«زنهار» در این بیت به معنای تحسین است و اَمان. یعنی اَمان از آن لبخند دلنشین و شیرین که می زنی، که از شکفتن شکوفۀ با طراوت و تازه، بهتر و دل نشین تر است. «خنده» در معنای مجازی، شکفتگی می شود. «سیراب» هم در معنای این بیت تازه و پر طراوت می باشد «تبسّم شیرین» ترکیب وصفی می باشد. «خندۀ شکوفۀ سیراب» اضافه تشبیهی به شمار می رود، زیرا خندیدن «باز شدن غنچه» را به شکوفه نسبت داده است.
بیت سوم :
پیش خود ونزد خود گفتم که در کنار تو شمعی روشن کنم، دیدم نیازی به شمع نیست، زیرا شمایل و رخ در خشان تو ای معشوق، همچون مهتاب تابناک است . «برکَنم» به معنای روشن کنم است. «به پیش روی تو» به معنای در محضر تو، است. حاجت به معنای نیاز است. «مهتاب» نور ماه، استعاره از چهره روشن و تابناک معشوق است. بین «شمع و شمعی» جناس مذّیل وجود دارد.
بیت چهارم:
دیشب خواهان یک خواب راحت بودم، امشب برای من نگاه کردن به تو و بیدار ماندن، شیرینتر و خوش تر از خوابیدن است. «دیشب و امشب» در این بیت کنایه از زمانی دارد که سعدی دوره ای را عاشق نبوده و با فکر راحت به خواب خوش شبانه می رفته ولی حالا و اکنون «امشب» عاشق است و با دیدن مهروی برای او از خواب شبانه هم شرینتر است. «بین دیشب و امشب» تضاد، تناسب معنایی، مراعات نظیر و جناس وجود دارد. «بین خواب و خواب» جناس مکّرر یا مزدوج وجود دارد.
(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت nefo.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))

بیت پنجم :
سعدی در وصف بودن در کنار معشوقش به خواب رفته است، پوست سوزنی خار پشت هم حتی بهتر و راحت تر از پوست نرم و گرم و شاهانۀ سنجاب است این مصرع ایهام به این موضوع دارد که تحمل سختی و رنج و زحمت اگر برای بودن با معشوق هم پیش بیاید برای عاشق راحت و ساده و خوش و شیرین است و به راحتی آن را تحمل می کند، تا در کنار معشوقش باشد.
بیت ششم :
اگر معشوق، من عاشق را از آن سمت دریایی از آتش سوزان هم از روی لطفش صدا کند، برای من پیمودن از روی آتش بسیار شیرینتر و بهتر از پیمودن از روی آب است، تا به خدمت معشوق خود برسم. بحر آتش» اضافۀ تشبیهی است، و ترتیب اضافی خوانده می شود. «م» در آتشم ضمیر متّمم فعل است. «بین آتش و آتش» جناس تکرار است «زان» مخفف از آن می باشد. خوِانیم یعنی مرا بخوانی و صدا کنی .
بیت هفتم :
از چشمه و رود و چمن زار و صحرا و گلزار برای من تعریف نکن، که دیدن روی معشوق زیبا روی از همۀ اینها شیرین تر و دلپذیر تر است. بین «آب روان، سبزه، صحرا، لاله زار» مراعات نظیر وجود دارد. «احباب» به عربی بکار رفتن این واژه نشانۀ دیگری از سبک دورۀ عراقی است به معنی فارسی دوستان و یاران و بطور خاص در این بیت به معنای معشوق می باشد. «آب روان» کنایه از چشمه و رود می باشد .
بیت هشتم :
سعدی در اینجا خطاب به معشوق می گوید: ای معشوق آگر می خواهی به من زَهر بدهی و مرا عذاب کُنی، این کار را توسط رقیبان و دشمنان که نمی خواهند با تو باشم، نکن، بلکه از دست خودت و از جانب خودت مرا عذاب کن. «م» در زهرم ضمیر متمم فعل است. (جُلّاب): معرب گلاب است. (رقیبان تند خوی): ترکیب وصفی می باشد . (مده) : به معنای نده، فعل نهی است. «مده و بده» آرایه تضاد دارند .
بیت نهم :
سعدی خطاب به خود می گوید : من سعدی عاشق دیگر در جمع حاضر نمی شوم و گوشه نشینی کردن برای یار و به فکر یار بودن و ریاضت کشیدن و در محضر یار بودن بسیار شیرین تر است. این بیت رنگ و لعاب عرفانی دارد. «خلوت» در واقع به معنای گسستن از خلق و پیوستن به حق می باشد و یک اصطلاح عرفانی است، در آن ریاضت می کشند و باطن خود را از نا محرمان پاک می کنند و فقط برای معشوق ازلی یعنی خداوند آماده می کنند. «گوشه» در اصطلاح تصوّف به معنای ریاضت کشیدن و تهذیب نفس است. «دگر» مخفف دیگر است. «گوشه و خلوت» تناسب معنایی دارند. «خوش و خوش تر» جناس زاید وجود دارد و جناس مکّرر یا مزدوج .
بیت دهم :
سعدی در این بیت از بابهای کتاب خود تعریف و تمجید کرده و می گوید: هر بابی از این کتاب پر نقش و نگار و آراسته را حفظ کنی، می فهمی که هر کدام مانند در های بهشت یکی از دیگری زیبا تر و دلدپذیر تر است . «باب و باب» جناس تام است. باب در مصرع اول به معنای یک فصل از کتاب است و باب در مصرع دوم به معنای دَر بهشت بکار رفته است .
وزن غزل:
وزن این غزل مفعولُ فا علاتُ مفاعیلُ فاعلن در بحر مضارع مثمن مکفوف محذوف است که یکی از اوزان شیرین و روان عروضی است. سعدی اشعار بسیاری را در این وزن سروده است. و باید این وزن را از اوزان مورد علاقه او دانست.
قافیه :
کلمات قافیه در این غزل عبارتند از : خواب، ناب، سیراب، مهتاب وخواب، سنجاب، آب، اَحباب، جُلّاب، اَصحاب، باب که در کنار ردیف نسبتاً طولانی خوش تر است قرار گرفته اند. قافیه خواب دو بار تکرار شده است.
ویژگی سبکی:
در این غزل هم سعدی از کلماتی که در وصف معشوق بکار می روند استفاده کرده است. کلماتی نظیر شکر، شیرین، روی، چشم، که در طول ابیات به چشم می خورند در کنار عبارت ها ی مختص سبک عراقی همچون : طعم دهان، خنده شکوفه، نظر به روی تو و . . . . از خصوصیات بارز سبک سعدی است که در ابیات این غزل بر جسته می نماید. این غزل بخاطر استفاده ی مشهود سعدی از ترکیبات و واژه های خاص عرفانی از جمله ی غزلهایی است که می توان به آنها لقب «غیر آشکار عرفانی» را داد.

۴-۱-۱۱

عشرت خوش است و بر طرف جوی خوش تر است
می بر سماع بلبل خوشگوی خوش تر است
عیش است بر کنار سمن زار خواب صبح
نی در کنار یار سمن بوی خوش تر است
خواب از خمار باده نوشین با مداد
بر بستر شقایق خود روی خوش تر است
روی از جمال دوست به صحرا مکن که روی
ما را حدیث همدم خوشخوی خوش تر است
گر شاهد است سبزه بر اطراف گلستان
بر عارضین شاهد گل روی خوش تر است
گو چشمه آب کوثر و بستان بهشت باش
ما را مقام بر سر این کوی خوش تر است
سعدی جفا نبرده چه دانی تو قدر یار
تحصیل کام دل به تکاپوی خوش تر ست
درون مایه اصلی غزل :
به نظر می رسد برای تشریح حُسن و کمالات معشوق، سعدی از مقام مقایسه و مثال در این غزل استفاده نموده است، سعدی با بیان و توضیح عشرت های ظاهری و مقایسه آن با وجود و حضور معشوق و گاهی تناسب بخشیدن به آن، سعی بر این داشته که به مخاطب بگوید : هر خوشی و شادی و زیبایی و آرامش را که در دنیا فکرش را بکنی، آنقدر که با معشوق زیبا روی باشی و این شادی و زیبایی آرامش را در او بیابی، دلپذیر تر نمی باشد و در بیت آخر به کسی که خواهان همۀ نیکی ها و آرامش ها ست یعنی «معشوق» گوشزد می کند که باید در راه معشوق تلاش و صبر و تقلّا داشته باشی و زمانی رسیدن به مطلب و مراد «معشوق» دلنشین تر و بهتر است که با تحمل آزار و اذیّت یار و سختی های راه عاشقی باشد.
بافت معنایی و آرایه ادبی:
بیت اول :
به نظر می رسد با شروع تشریح کلی موضوع غزل، مجال حدس موضوع را به خواننده می دهد بنابراین آرایه براعت استهلال وجود دارد. معنی بیت چنین است : عیش و شادی و خوشگذرانی خوشایند است و لذت بخش، امّا اگر کنار جوی آب باشد، لذت آن دو چندان می شود، به همین ترتیب، نوشیدن شراب همراه با نغمه خوانیِ بلبل خوش آواز، دلچسب تر است. «عشرت خوش» ترتیب وصفی ست «سماع» در این بیت در لغت به معنای شنیدن است ولی از یک معنای صوفیانه هم بهره برده، که به معنای آواز خوش و آهنگ دل انگیز است. «سماع بلبل» یعنی نغمه خوانی بلبل خوشگوی
بیت دوم :
در کنار گلهای یاسمن سفید و زرد خواب صبح، دلنشین و خوش است، امّا نه خواب صبحگاهی هنگامی شیرین تر و لذت بخش تر است که یار و معشوق سمن بوی را در اغوش کشیده باشی. «سمن زار و سمن بوی» تناسب معنایی و آرایه مراعات نظیر را دارند. «نیِ» به معنای «نه» پاسخ منفی می باشد.
بیت سوم :
سعدی در این بیت، کنار معشوق را چنین وصف می کند که خوابیدنی که بعد از نوشیدن شراب صبحگاهی دست می دهد اگر در کناره چهرۀ سُرخ و زیبای معشوق باشد، شیرین ودلپذیر است. «از» در این بیت به معنای «به سبب، در اَثرِ، به موجب » می باشد. در این بیت مراد از «شقایق خودروی» چهره و گونه های سُرخ معشوق است. «خواب و خماری و بستر» تناسب معنایی و مراعات نظیر وجود دارد. «بستر شقایق» ترکیب اضافی می باشد .
بیت چهارم :
مبادا چشم و نگاه و توجه خود را از چهره زیبای یار برداری و از جمال او، روی بگردانی و به تماشای باغ و گلستان مشغول و روانه شوی، زیرا که رو در روی بودن با همدم وفا خواه خوش تر و دلپذیرتر از تماشای دشت و صحرا است. «هم نشین و فاخواه» ترکیب وصفی ست، اشاره به معشوق دارد.
بیت پنجم :